Brajl ciągle użyteczny. Wykorzystanie pisma Braille’a w kontekście uwarunkowań prawnych i społecznych - Czesław Ślusarczyk - Fundacja Polskich Niewidomych i Słabowidzących „Trakt”

Ratyfikacja Konwencji oznacza, że zapisy w niej zawarte stały się w Polsce obowiązującym prawem i w związku z tym tworzą ramy dla działań prowadzonych przez organy państwowe i samorządowe oraz stanowią podstawę wysiłków podejmowanych przez organizacje pozarządowe, dążące do poprawy warunków funkcjonowania osób niepełnosprawnych. Szczególnie duże znaczenie w tym zakresie ma przytoczony wyżej pkt (d), ponieważ stanowi on prawne uzasadnienie działań rozmaitych organizacji pozarządowych, dla których jednym z celów działalności jest zwiększanie możliwości zastosowania pisma Braille’a w najróżniejszych dziedzinach życia. Wspomniany zapis ma szczególne znaczenie dla stowarzyszeń, fundacji i organizacji pozarządowych działających na rzecz osób niewidomych.

Innym przykładem uregulowań prawnych mającym niezwykle pozytywny wpływ na praktyczną przydatność brajla jest dyrektywa 2004/27/WE Parlamentu Europejskiego i Rady Unii Europejskiej z dnia 31 marca 2004 r. Dyrektywa dotyczy m.in. zamieszczania brajlowskich NAPISÓW NA OPAKOWANIACH LEKÓW. Dyrektywa obowiązuje od 31 października 2005 r. i stanowi m.in.:

„Artykuł 56a Nazwa produktu leczniczego, jak określono w art. 54 lit. a), musi być także wyrażona na opakowaniu w alfabecie Braille’a. Posiadający pozwolenie na dopuszczenie do obrotu zapewnia, że ulotka dołączana do opakowania jest dostępna na prośbę organizacji pacjentów w formie właściwej dla niewidomych i słabowidzących”.

W tym miejscu warto przypomnieć, że dyrektywy unijne zobowiązują państwa członkowskie UE do wprowadzenia do uregulowań prawnych istniejących w poszczególnych krajach odpowiednich zapisów, zgodnych z wytycznymi zawartymi w dyrektywach. W związku z tym w roku 2008 Sejm RP znowelizował ustawę Prawo farmaceutyczne i wprowadził m.in. następujący zapis:

„Art. 26 1. Opakowanie, jego oznakowanie oraz treść ulotki informacyjnej produktu leczniczego powinny odpowiadać danym zawartym w dokumentach zgodnie z art. 23 ust. 2.

1a. Nazwę produktu leczniczego umieszcza się na opakowaniu zewnętrznym produktu leczniczego w systemie Braille‘a. (…)

1c. Podmiot odpowiedzialny zapewnia, aby treść ulotki była dostępna na życzenie pacjenta za pośrednictwem organizacji pacjentów, w formie właściwej dla osób niewidomych i słabowidzących”.

Skutki wprowadzenia przytoczonych uregulowań prawnych są dwojakiego rodzaju. Po pierwsze na opakowaniach wielu leków pojawiły się brajlowskie napisy składające się z nazwy leku oraz (niestety, nie zawsze) informacji o ilości czynnika aktywnego zawartego w danym produkcie leczniczym, a po drugie uruchomiono infolinię, gdzie można zapoznać się z treścią ulotki interesującego nas medykamentu. Mamy tu zatem spektakularny przykład przydatności brajla dla osób niewidomych. (Kwestia ta będzie szerzej omówiona w artykule zamieszczonym w TYFLOLOGII 2016 w Dziale REHABILITACJA pt. Brajl ciągle użyteczny. Niektóre przykłady praktycznego zastosowania pisma Braille’a.)

Jak już wspomniano, do zwiększania się użyteczności pisma Braille’a przyczyniają się działania rozmaitych organizacji społecznych oraz ruchów antydyskryminacyjnych. Ich wysiłki zmierzają w dwóch zasadniczych kierunkach: jeden polega na implementacji konkretnych rozwiązań wykorzystujących alfabet Braille’a (np. mapy dotykowe, oznakowania i informacje w miejscach publicznych) , a drugi obejmuje najróżniejsze działania mające na celu wzrost świadomości społecznej odnośnie potrzeb i możliwości osób niewidomych i słabowidzących w zakresie dostępu do informacji (m.in. konferencje, artykuły prasowe, dyskusje w mediach elektronicznych). Jednym ze sposobów realizacji działań tego rodzaju jest propagowanie idei projektowania uniwersalnego.

Przypomnijmy zatem, co rozumiemy pod pojęciem projektowania uniwersalnego. Jako pierwszy pojęcie to zdefiniował amerykański architekt Ronald Mace. Sformułowana przez niego definicja brzmi następująco: „Projektowanie uniwersalne to projektowanie produktów i otoczenia tak, by były użyteczne dla wszystkich ludzi, w możliwie największym zakresie, bez potrzeby stosowania adaptacji lub specjalnego projektowania” (tłum. P. Wdówik).

Istotę koncepcji projektowania uniwersalnego opisuje siedem następujących zasad:

Zasada I – Identyczne zastosowanie. Zakłada się, że efekty projektu będą wykorzystywane przez osoby mające bardzo zróżnicowane możliwości użytkowania.

Zasada II – Elastyczność użycia. W projekcie należy uwzględnić w jak największym stopniu preferencje różnych grup użytkowników, m.in. możliwość wyboru metody użycia oraz zróżnicowanie tempa działania poszczególnych użytkowników.

Zasada III – Prosta i intuicyjna obsługa. Korzystanie z produktu nie powinno nastręczać dużych trudności, tzn. zasady użytkowania produktu powinny być zrozumiałe niezależnie od doświadczenia i zakresu umiejętności użytkownika.

Zasada IV – Dostępność i czytelność informacji. Zapewnienie skutecznego przepływu informacji do użytkownika niezależnie od jego możliwości percepcyjnych, np. zastosowanie różnych metod w celu prezentacji istotnych informacji (metody wizualne, werbalne, dotykowe).

Zasada V – Tolerancja dla błędów. Minimalizowanie skutków przypadkowych oraz nieprawidłowych działań (np. ostrzeżenia przed błędami, zabezpieczenia w razie awarii).

Zasada VI – Niski poziom wysiłku fizycznego. Ograniczenie wysiłku fizycznego potrzebnego do korzystania z efektów projektu, np. ograniczenie liczby czynności powtarzalnych.

Zasada VII – Wymiary i przestrzeń dla podejścia i użycia. Zakłada się, iż projektowany produkt będzie miał odpowiednie rozmiary oraz że zagwarantowana będzie przestrzeń potrzebna w celu zbliżenia się do niego i obsługi, niezależnie od postury i mobilności użytkownika.

Z przytoczonej definicji oraz zasad projektowania uniwersalnego wynika, że pod tym pojęciem nie kryje się zbiór ściśle określonych standardów, lecz pewna koncepcja tworzenia projektów, w której przyjmuje się, że celem projektowania jest jak największa użyteczność i elastyczność uzyskanych efektów. Trzeba dodać, iż projektowanie uniwersalne ogranicza potrzebę stosowania indywidualnych ułatwień, ale umożliwia ich wprowadzenie, jeżeli jest to niezbędne.

Jak łatwo zauważyć, koncepcja projektowania uniwersalnego znakomicie sprzyja zwiększaniu użyteczności brajla. W szczególności, czwarta zasada tej koncepcji mówi wprost o potrzebie implementacji metod dotykowych w celu zapewnienia dostępu do informacji tym osobom, dla których jest to niezbędne. Dlatego propagowanie idei projektowania uniwersalnego jest niezwykle ważnym sposobem kształtowania świadomości społecznej w zakresie wykorzystania pisma Braille’a do przekazywania informacji osobom z dysfunkcją wzroku.

Czesław Ślusarczyk, kierownik Działu Spraw Osób Niepełnosprawnych w SGH