Labirynt i biblioteka – Izabela Galicka

Jorge Luis Borges – to argentyński pisarz i poeta, który zapisał się na stałe na kartach światowego dziedzictwa literatury XX wieku. Nominowany był podobno aż 30 razy do Nagrody Nobla, ale nigdy jej nie otrzymał. Zyskał za to olbrzymie uznanie i popularność, mimo że tworzył literaturę raczej niszową – pisał obrazoburcze eseje, opowiadania i wiersze. Cenili go jednak i krytycy i zwykli czytelnicy. Od dzieciństwa borykał się z problemami ze wzrokiem (prawdopodobnie była to choroba dziedziczna, po ojcu), a w wieku 55 lat utracił go zupełnie. W swoim długim życiu pisał bardzo dużo, wolał też, jak typowy intelektualista, poznawać świat poprzez książki niż bezpośrednio. Był postacią trochę tajemniczą, miał wiele twarzy i podobno trudny charakter, jak każdy wielki twórca. Kochał zachody słońca i poezję Walta Whitmana. Z nazwiskiem Borgesa kojarzymy zwykle dwa motywy – z jednej strony postrzegał on egzystencję jako niekończący się labirynt bez wyjścia, z drugiej jako bibliotekę, morze tekstów, w którym żyjemy. Sam zresztą przez wiele lat pracował jako bibliotekarz…

Naprawdę nazywał się Francisco Isidoro Luis Borges Acevedo i urodził się 24 sierpnia 1899 roku w Buenos Aires. Pochodził ze znanej rodziny, w której kultywowano jakby dwie tradycje – wojskową i literacką – przodkowie pisarza walczyli o wolność Argentyny i tworzyli romantyczną poezję w tym kraju. Miał więc dobre wzorce.

Ojciec pisarza, Jorge Guillermo Borges, z zawodu adwokat, był także zapalonym czytelnikiem i miał ambicje literackie – pisywał nowele i wiersze, tłumaczył z angielskiego. Matka, Leonor Acevedo Suárez, była Urugwajką. Ona również przetłumaczyła kilka dzieł z angielskiego na hiszpański. Rodzina pisarza miała korzenie hiszpańskie, portugalskie i angielskie, w domu mówiło się zarówno po hiszpańsku, jak i po angielsku, mały Borges był w zasadzie od początku dwujęzyczny.

W 1905 roku Jorge rozpoczął naukę w domu z angielską guwernantką. Rok później napisał swoje pierwsze opowiadanie Fatalna przyłbica, nawiązujące do opowieści Cervantesa o Don Kichocie. Mając dziewięć lat przetłumaczył z angielskiego opowiadanie Oscara Wilde’a Szczęśliwy książę, które zostało opublikowane pod nazwiskiem jego ojca. Szkoła publiczna okazała się jednak dla Borgesa traumatycznym przeżyciem: różnił się bardzo bowiem od swoich rówieśników i koledzy drwili sobie z przemądrzałego, noszącego okulary i zawsze elegancko ubranego chłopca. Przez cztery lata szkoły, jak sam wspominał, nauczył się niewiele więcej nad żargon z przedmieść Buenos Aires i różne sposoby na przetrwanie w niesprzyjającym środowisku.

W 1914 roku ojciec Borgesa musiał przejść na emeryturę z powodu postępującej ślepoty. Wraz z rodziną przeniósł się do Europy, by poddać się specjalistycznemu leczeniu. Zamieszkali w Genewie, gdzie młody Borges i jego siostra Norah poszli znów do szkoły. Młody człowiek trafił teraz do francuskojęzycznego Liceum Jean Calvin. Tamtejsze środowisko, raczej protestanckie, było zupełnie inne od tego we wcześniejszej szkole w Palermo; nowi koledzy, często również obcokrajowcy, doceniali jego doświadczenie i inteligencję oraz nie szydzili z tego, że Luis się jąkał. Borges w tym czasie dużo czytał – głównie prozaików realizmu francuskiego i poetów ekspresjonistycznych oraz symbolistów, np. Rimbauda. Odkrył również dla siebie Schopenhauera i Nietzschego. Nauczył się także języka niemieckiego.

W 1919 roku rodzina Borgesów przeprowadziła się z kolei do Hiszpanii. Najpierw mieszkali w Barcelonie, a potem w stolicy Majorki, Palmie. Borges napisał tam dwie książki, których nie opublikował: Los ritmos rojos, poemat pochwalny na cześć rewolucji październikowej, i zbiór opowiadań Los naipes del tahúr. W Madrycie i Sewilli przyłączył się do ruchu literackiego ultraistów, któremu później przewodził w Argentynie i który istotnie wpłynął na jego pierwsze liryki. Współpracował w dziale poezji i krytyki literackiej z czasopismami: „Ultra”, „Grecia”, „Cervantes”, „Hélices” i „Cosmópolis”. Swój pierwszy wiersz, Himno al mar, napisany w stylu Walta Whitmana, opublikował w „Grecia” 31 grudnia 1919 roku.

W 1923 roku Borges wydał swój pierwszy zbiór poezji Fervor de Buenos Aires, w którym, jak twierdził sam autor, została nakreślona cała jego późniejsza twórczość. Okładkę zaprojektowała jego siostra Norah. Tomik wydano w nakładzie około zaledwie trzystu egzemplarzy; niektóre z nich do dziś są rarytasem dla bibliofilów, gdyż znajdują się tam poprawki samego twórcy.

W 1924 roku Borges ostatecznie osiadł w swoim rodzinnym Buenos Aires, gdzie współpracował z różnymi pismami literackimi oraz pracował nad dwoma uzupełnieniami do książek Luna de enfrente i Inquisiciones. Uznano go szybko za przywódcę młodej awangardy literackiej w Argentynie.

W ciągu kolejnych trzydziestu lat Borges zasłużył na opinię jednego z najwybitniejszych i zarazem najczęściej wdających się w polemikę pisarzy z Ameryki Południowej. Zmęczony ultraizmem, postanowił stworzyć nowy, własny nurt literacki, zanurzony w metafizycznej perspektywie rzeczywistości. Pisał opowiadania i wiersze o porteños z przedmieść Buenos Aires, o gorącym tangu, o fatalnych w skutkach bójkach między awanturnikami, jak Człowiek z przedmieścia. Dalej jednak poszukiwał nowych dróg rozwoju – w latach 1930–1950 stworzył jedne z najbardziej oryginalnych opowieści literackich XX wieku, m.in.: Powszechną historię nikczemności (1935), Fikcje (1944) oraz Alef (1949).

W 1930 roku Borges opublikował esej Evaristo Carriego i otworzył wystawę urugwajskiego malarza Pedro Figari. Poznał również młodego, zaledwie siedemnastoletniego pisarza, Adolfo Bioy Casaresa, z którym wkrótce połączyła go serdeczna przyjaźń i z którym wspólnie tworzył liczne prace.

W 1936 roku został wydany kolejny zbiór esejów Borgesa –Historia wieczności, poruszający temat metafory w literaturze. Był bowiem nie tylko twórcą, ale zajmowała go też teoria literatury. Aż do 1939 roku pisarz prowadził w dwutygodniku „El Hogar” własną kolumnę, dotyczącą krytyki literackiej, przede wszystkim twórców zagranicznych. Co dwa tygodnie zamieszczał tam recenzje książek, biografie pisarzy i eseje dotyczące ich twórczości. Współpracował również z pismem „Destiempo”. Przetłumaczył dla czasopisma „Sur” A Room of One’s Own Virginii Woolf oraz Orlando rok później, tej samej autorki.

W 1937 roku wydał (wspólnie z Pedro Henrique Ureña) Antología clásica de la literatura argentina.

 

W latach pięćdziesiątych stawał się Borges coraz bardziej sławny nie tylko w Argentynie, ale i poza jej granicami. Stowarzyszenie Pisarzy Argentyńskich wybrało go na swojego prezydenta w 1950 roku, z której to funkcji zrezygnował trzy lata później. Prowadził wykłady na Uniwersytecie Republiki w Urugwaju, gdzie również ukazał się esej Aspectos de la literatura gauchesca. W Meksyku Borges wydał Antiguas literaturas germánicas, napisaną razem z Delią Ingenieros. W tym samym roku w Paryżu opublikowano pierwsze francuskie tłumaczenie opowiadań Borgesa – Fictions, a w Buenos Aires serię historii Śmierć i busola. W 1952 roku powstały eseje ze zbioru Otras inquisiciones oraz wydana została poprawiona wersja eseju o języku porteños, zatytułowana El idioma de los Argentinos. Pojawił się również esej El Martín Fierro, który jeszcze w tym samym roku doczekał się ponownego wydania. Pod opieką José Edmundo Clemente’a, wydawnictwo Emecé zaczęło publikować dzieła zebrane Borgesa – Obras Completas. W 1954 roku twórczość pisarza trafiła na ekrany – reżyser Leopoldo Torre Nilsson nakręcił film Días de odio, oparty na opowiadaniu Borgesa Emma Zunz.

Po przewrocie wojskowym, nazwanym „rewolucją wolnościową”, który obalił rząd peronistów w Argentynie, Borges został w 1955 roku mianowany dyrektorem Biblioteki Narodowej, którą to funkcję sprawował przez 18 lat. W grudniu tego samego roku wybrano go na członka Argentyńskiej Akademii Literatury. Wydawał kolejne tomy esejów i opowiadań. Został wykładowcą w Katedrze Literatury Niemieckiej, a później także dyrektorem Instytutu Literatury Niemieckiej na Wydziale Filozofii i Literatury Uniwersytetu Buenos Aires. Pismo „Ciudad” zadedykowało Borgesowi numer poświęcony jego twórczości. Ukazały się Fikcje po włosku, pod tytułem La Biblioteca di Babele.

Nie tylko jednak spektakularne sukcesy wyznaczały linię jego życia. Niestety, stan wzroku pisarza się pogarszał, przeszedł on kilka operacji, okulista zabronił mu nawet czytać i pisać. Borges powoli tracił wzrok w następstwie dziedzicznej choroby, którą przejął od ojca. Był to długotrwały proces, który jednak nie przeszkodził mu w kontynuowaniu kariery pisarza, eseisty i wykładowcy. Nie porzucił również lektury czy nauki języków obcych – czytano mu odtąd na głos. Swoją nominację na dyrektora Biblioteki Narodowej oraz rozpoznanie choroby oczu w tym samym roku sam pisarz uznał za ironię losu.

W 1956 roku Borges został profesorem Uniwersytetu w Buenos Aires oraz otrzymał tytuł doktora honoris causa na Uniwersytecie w Cuyo. Wybrano go również na prezesa Stowarzyszenia Pisarzy Argentyńskich. Borges krytykował zdymisjonowany rząd peronistów i bronił Wolnościowej Rewolucji. Z powodu swojego poparcia dla nowego rządu został potępiony m.in. przez Ernesto Sabato i Ezequiela Martíneza Estradę. Sabato i Borges aż do 1973 roku polemizowali ze sobą, ale bez wrogości, raczej na kanwie polityki. Dzięki przypadkowemu spotkaniu w bibliotece Orlando Barone zorganizował serię ich spotkań, podczas których obaj pisarze dyskutowali o literaturze, filozofii, kinie, lingwistyce i polityce, oczywiście. W rezultacie tych spotkań powstała fascynująca książka Diálogos: Borges-Sabato.

Między 1957 a 1960 rokiem Borges opublikował Zoologię fantastyczną i Twórcę, zbiory krótkich tekstów i wierszy zadedykowanych Leopoldo Lugonesowi. Zaktualizował również tom Poemas i wydał dziennik „La Nación”. We współpracy z Bioyem Casaresem opracował antologię Libro del cielo y del infierno. Pod jego nadzorem rozpoczął się także nowy rozdział w historii pisma „La Biblioteca”. Dzieła Borgesa nadal tłumaczone były na różne języki i zyskiwały uznanie odbiorców.

Twórczość wybitnego Argentyńczyka doczekała się wreszcie uznania. W 1961 roku, wraz z Samuelem Beckettem, otrzymał Międzynarodową Nagrodę Literacką (w wysokości 10 tysięcy dolarów), przyznawaną przez Międzynarodowy Kongres Wydawców w Formentor na Majorce. To ważne wyróżnienie pomogło Borgesowi zaistnieć w międzynarodowej świadomości literackiej, dzięki czemu otrzymał możliwość przetłumaczenia swych dzieł na wiele języków (angielski, francuski, niemiecki, szwedzki, włoski, hebrajski, arabski, a także polski). Pojawiła się również jego Antología personal, opublikowana w czasopiśmie „Sur”.

W tym czasie pisarz wspólnie z matką wyjechał do Stanów Zjednoczonych, do Austin, na zaproszenie Uniwersytetu Teksańskiego i Fundacji Tinkera. W ciągu pół roku wygłosił tam serię wykładów o literaturze argentyńskiej. W Nowym Jorku wydano jego zbiór opowiadań zatytułowany Labyrinths. W 1962 roku znowu jego proza trafiła na srebrny ekran, na podstawie opowiadania Człowiek z przedmieściazostał nakręcony film pod tym samym tytułem. Wyreżyserował go Rene Mugica. W 1963 roku, ponownie ze swoją matką Borges udał się tym razem do Europy, również w celu wygłoszenia licznych odczytów. Po powrocie do Buenos Aires zakończył pracę nad antologią poety Evaristo Carriego.

21 września 1967 roku, w wieku 68 lat, Borges wziął ślub z 57-letnią wdową, Elsą Astete Millán. Przez pewien czas po ślubie para mieszkała w domu pisarza, razem z jego matką, Leonor Acevedo. We wspomnieniach Elsy matka męża jawi się jako osoba spokojna, która nigdy nie ingerowała w związek syna i nie chciała zaszkodzić ich małżeństwu. Mimo to przyjaciele Borgesa twierdzili, że zazdrość pani Leonor była nie do zniesienia. Parę miesięcy po ślubie para przeprowadziła się do własnego mieszkania, w którym po raz pierwszy mogli zakosztować wspólnego życia bez stałej obecności mamy. Wtedy też rywalizacja między matką i żoną pisarza stała się bardziej zawzięta, przepełniona jadem, doszło do tego, że Borges musiał potajemnie odwiedzać matkę. Właśnie te doświadczenia zmusiły parę do konfrontacji z rzeczywistością – dalsze współżycie okazało się niemożliwe. W wywiadzie udzielonym w 1993 roku Elsa przyznała, że nie była szczęśliwa z Borgesem: „Był introwertykiem, małomównym i mało romantycznym. Był eteryczny, nieprzewidywalny. Nie żył w realnym świecie”. W październiku 1970 roku małżeństwo ostatecznie się rozpadło.

W 1968 roku, wspólnie z Margaritą Guerrero, pisarz opublikował uzupełnienie Manual de zoología fantástica, czyli El libro de los seres imaginarios. W tym roku wydał również swą Nową antologię osobistą. Udał się do Santiago de Chile, by uczestniczyć w Kongresie Antyrasistowskich Intelektualistów, oraz do Europy i Izraela, gdzie wziął udział w kilku konferencjach. Reżyser Hugo Santiago nakręcił film pt. Invasión na podstawie utworu Bioya i Borgesa. W 1969 roku Borges zebrał i opracował dwa tomy poezji: El otro, el mismo i Pochwałę cienia. Wydał również antologię utworów Walta Whitmana we własnym tłumaczeniu, opatrzoną tytułem Hojas de hierba i ilustracjami malarza Antonio Berniego. Zebrał również w końcu swoje opowiadania w tom Raport Brodiego, opublikowany w sierpniu 1970 roku.

W 1971 roku, w Buenos Aires, Borges opublikował długie opowiadanie zatytułowane Kongres . Rok później udał się w kolejną podróż do Stanów Zjednoczonych, gdzie otrzymał liczne wyróżnienia oraz wygłaszał odczyty na amerykańskich uniwersytetach. Po powrocie do Buenos Aires opublikował tom poezji Złoto tygrysów. W 1973 roku (ważny rok dla pisarza) został wybrany Ciudadano Ilustre de la Ciudad de Buenos Aires czyli Honorowym Obywatelem Buenos Aires, równocześnie zaś poprosił o przeniesienie na emeryturę ze stanowiska dyrektora Biblioteki Narodowej. Jeszcze tego samego roku po raz pierwszy zostały wydane w jednym tomie zebrane dzieła Borgesa, nakładem wydawnictwa Emecé.

W 1975 roku zmarła, w wieku 99 lat, matka pisarza. Od tego momentu Borges postanowił realizować swoje plany podróżnicze. Towarzyszyła mu w tym jego była uczennica, następnie sekretarka, a ostatecznie druga żona – María Kodama.

W 1986 roku przeniósł się do Genewy – miasta, które bardzo kochał i które uznał za jedną ze swych ojczyzn. 26 kwietnia ożenił się z Maríą Kodama. Ślub odbył się przez pełnomocnika na mocy odpowiedniego aktu wydanego w Colonia Rojas Silva, Paragwaj. Pisarz zmarł niespełna dwa miesiące później, 14 czerwca 1986 roku w wyniku raka wątroby. Zgodnie z ostatnią wolą Borgesa, jego doczesne szczątki spoczęły na cmentarzu Plain Palais (Genewa). Nagrobek, stworzony przez argentyńskiego rzeźbiarza Eduardo Longato, wykonany został z surowego, białego kamienia. U góry można przeczytać „Jorge Luis Borges”, a poniżej „And ne forhtedon na”, wraz z wygrawerowanym okręgiem, w którym znajduje się siedmiu żołnierzy, mały krzyż galijski oraz daty „1899/1986”. Inskrypcję, napisaną w języku anglosaksońskim, można przetłumaczyć jako „I żeśmy się nie bali”. Z tyłu nagłówka znajduje się tekst „Hann tekr sverthit Gram okk / legger i methal theira bert”, który odnosi się do dwóch wersów 27 rozdziału Sagi rodu Wölsungów (norweskiej sagi z XIII wieku). Tłumaczy się go jako „Wziął swój miecz, Gram, i umieścił nagi metal pomiędzy dwoma”. Właśnie tych dwóch wersów Borges użył jako motta do opowiadania Ulrica, jedynego mówiącego o miłości, wydanego w zbiorze Księga piasku. Główny bohater tego opowiadania nazywa się Javier Otárola. Poniżej tej drugiej inskrypcji wyryty jest okręt wikingów, a pod nim znajduje się trzecia inskrypcja: „De Ulrica a Javier Otárola” (Od Ulriki dla Javiera Otároli), którą się czasami interpretuje jako dedykację dla Jorge Luisa Borgesa od Maríi Kodama.

W lutym 2009 roku chciano przenieść szczątki Borgesa na portowy cmentarz Recoleta w Buenos Aires, co wzbudziło kontrowersje i dyskusje. Szczególnie przeciwna temu pomysłowi była wdowa po pisarzu, María Kodama. W końcu pomysł zarzucono i Jorge Luis Borges nadal spoczywa na cmentarzu w Genewie.

 

Izabela Galicka

 

 

 

Błąd: Nie znaleziono pliku licznika!Szukano w Link do folderu liczników

Artykuł publikowany w ramach projektu „TYFLOSERWIS 2018–2021 INTERNETOWY SERWIS INFORMACYJNO-PORADNICZY", dofinansowany ze środków Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych.

Dodano: 24-03-2021 11:49:55