Treść strony
Hipoterapia dzieci niewidomych - Dorota Makowiecka
W tym artykule chciałabym przybliżyć Państwu temat hipoterapii osób z dysfunkcjami wzroku. Od blisko 12 lat prowadzę takie zajęcia dla dzieci i młodzieży w Ośrodku Szkolno-Wychowawczym w Laskach.
Czym w ogóle jest hipoterapia?
Zastosowanie konia do terapii dla osób niepełnosprawnych miało swój formalny początek we wczesnych latach siedemdziesiątych w Niemczech, Austrii i Szwajcarii. W Polsce moment przełomowy stanowi powołanie w czerwcu 1992 roku Polskiego Towarzystwa Hipoterapeutycznego. Zrzeszony w nim zespół specjalistów opracował zbiór zasad postępowania nazwany Kanonami Polskiej Hipoterapii. Według nich „Hipoterapia jest to ukierunkowane działanie terapeutyczne mające służyć poprawie funkcjonowania człowieka w sferach: fizycznej, emocjonalnej, poznawczej i/lub społecznej, podczas którego specjalnie przygotowany koń stanowi integralną część procesu terapeutycznego”.
Zajęcia hipoterapii odbywają się w Laskach już od 1991 roku, czyli wyjątkowo długo jak na polskie warunki. Zostały uruchomione dzięki współpracy polskich i niemieckich specjalistów.
W zależności od potrzeb i możliwości usprawnianej osoby w hipoterapii przenikają się elementy lecznicze, edukacyjne, wychowawcze, rekreacyjne i sportowe. Wśród właściwości terapeutycznych konia najczęściej wymienia się: wrażenie chodu ludzkiego, jaki daje trójwymiarowy ruch grzbietu końskiego, zmniejszanie spastyczności mięśni, hamowanie przetrwałych odruchów postawy, przywracanie zaburzonej symetrii mięśni tułowia, korygowanie postawy ciała, zapobieganie przykurczom ograniczającym ruchomość stawów. Ponadto zwiększanie możliwości lokomocyjnych, dostarczanie bodźców równoważnych, uaktywnianie, mobilizowanie, bezpieczeństwo emocjonalne.
Do podstawowych form hipoterapii należy fizjoterapia na koniu, psychopedagogiczna jazda konna, terapia z koniem oraz ściśle z nimi związane rekreacyjna i sportowa jazda konna osób niepełnosprawnych. Dla dzieci z deficytami w zakresie wzroku i słuchu wskazana jest często psychopedagogiczna jazda konna, zawierająca elementy pielęgnacji konia i proste prace w stajni.
Hipoterapia powinna być prowadzona za zgodą lekarza i na jego zlecenie. Najlepiej pod kierunkiem specjalisty zajmującego się konkretnym schorzeniem (lekarza specjalisty, fizjoterapeuty, psychologa itd.). Zwykle jest prowadzona przez osobę mającą uprawnienia instruktora rekreacji ruchowej o specjalności hipoterapia, choć obecnie wzrosła liczba kursów i studiów przygotowujących w różnym stopniu do tego zawodu.
Jest to forma terapii indywidualnej, podczas której hipoterapeuta prowadzi zajęcia tylko z jednym pacjentem. W idealnej sytuacji powinien on mieć do pomocy od jednej do trzech osób, zależnie od rodzaju stosowanej asekuracji. Do wyjątków należy psychopedagogiczna jazda konna, która może odbywać się w grupie.
Warto wspomnieć o zwierzętach używanych do tego rodzaju zajęć.
Konie pracujące w hipoterapii muszą spełniać wiele rozmaitych wymagań, zarówno jeśli chodzi o cechy fizyczne, jak i psychiczne. Powinny być w stosownym wieku, mieć odpowiedni, znany życiorys oraz przebyć szkolenie.
Budowa konia powinna być przede wszystkim prawidłowa, pozbawiona wad. Jej główne cechy to prostokątne ramy; prosty, dość długi i szeroki oraz dobrze umięśniony grzbiet i zad; prawidłowa postawa kończyn. Optymalna wysokość w kłębie jest determinowana koniecznością zapewnienia bezpieczeństwa i asekuracji podczas zajęć. Powinna także harmonizować ze wzrostem pacjenta, dlatego najlepsze jest posiadanie kilku koni różnej wielkości.
Bardzo istotny jest również obszerny, rytmiczny i elastyczny chód konia w stępie. Preferowane są wałachy w wieku powyżej pięciu lat.
Koń używany w hipoterapii musi być przyzwyczajony do wykonywanych na nim ćwiczeń, różnych sposobów asekuracji pacjenta, używanych pomocy/zabawek, nietypowych zachowań dzieci, jak również do długotrwałego chodzenia stępem i częstych postojów.
Najlepiej byłoby pozyskiwać konie jedynie ze sprawdzonych ośrodków. W każdym przypadku dobrze jest znać pełny życiorys zwierzęcia, ze szczególnym uwzględnieniem ewentualnych traumatycznych przeżyć, których konsekwencje mogłyby zagrozić bezpieczeństwu zajęć.
Klub jeździecki „Tarant” w Laskach dysponuje w tej chwili pięcioma końmi do hipoterapii. Należy do nich Jaskier, najwyższy w tym gronie koń szlachetnej półkrwi, ciekawski hucuł Fart, stateczny fiording Norton (fot.1), przygotowujący się do pracy Diego oraz nasza maskotka, kuc szetlandzki Bajka.
Fiordingi i hucuły, obok koników polskich, należą do typowych ras koni używanych podczas zajęć hipoterapii. Decyduje o tym ich niewielki wzrost, mocniejsza zwykle budowa i spokojny temperament. Od kilku lat w Polsce zyskują na popularności również inne rasy koni, choćby efektowne „kudłate” tinkery.
Hipoterapia powinna być prowadzona w miejscu bezpiecznym. Teren powinien być znany koniom, najlepiej ogrodzony. Najlepsze jest miękkie, elastyczne podłoże. Dodatkowym atutem jest teren urozmaicony przyrodniczo i poznawczo, ukształtowany w zróżnicowany sposób.
Ośrodek dla niewidomych w Laskach dysponuje ogrodzoną ujeżdżalnią, trzema rampami (podestami) do wsiadania na konia i dwoma parami specjalnych schodów do tego celu. Umożliwia to komfortowe prowadzenie zajęć z podopiecznymi różnych działów. Zajęcia odbywają się na terenie Ośrodka, jak również na obrzeżach Puszczy Kampinoskiej, doskonale znanej naszym koniom.
Nietypową formą hipoterapii prowadzoną w laskowskim Ośrodku są zajęcia z wykorzystaniem domowego symulatora jazdy konnej marki Panasonic (fot.3). Takim urządzeniem, zakupionym w tym przypadku dzięki pomocy sponsorów, dysponuje bardzo niewiele ośrodków w Polsce. Biorąc pod uwagę brak krytej ujeżdżalni (hali), umożliwia ono prowadzenie zajęć z dziećmi podczas opadów deszczu czy śniegu, przy zbyt twardym (tzw. gruda) lub śliskim podłożu, a także przy bardzo niskiej temperaturze, kiedy nawet prowadzenie zajęć w stajni byłoby mocno utrudnione.
Symulator znajduje się w pomieszczeniu i jest zasilany elektrycznie. Jego główne części to: siodło z uchwytem (uzdą), strzemiona, podstawa oraz panel sterowania. Korzystając z symulatora, mamy do dyspozycji trzy programy automatyczne oraz manualny tryb sterowania. Urządzenie wyłącza się automatycznie po 15 minutach, tyle też trwają pojedyncze zajęcia. Czas pozostały do końca ćwiczeń jest pokazywany przez pięć lampek sygnalizacyjnych. Istnieje możliwość ustawienia jednego z czterech poziomów prędkości.
Podczas ustawienia na pierwszy z programów automatycznych (Basis-Training), siodło porusza się tylko w linii poziomej. Umożliwia to wykonywanie podstawowych ćwiczeń mięśni nóg i talii. Drugi program (Taille) pozwala na ćwiczenia poziome i z nachyleniem do tyłu. Siodło jest wychylone głównie do przodu, aby ćwiczyć mięśnie talii i brzucha. Trzeciego programu (Hüfte) używa się głównie do ćwiczenia mięśni bioder. Przez większość czasu siodło jest wychylone do tyłu. Trzymanie stóp w strzemionach podczas pracy symulatora ćwiczy głównie mięsień czterogłowy (przód uda). Stopy mogą by również opuszczone swobodnie, wzmacniane są wówczas mięśnie przywodziciele. Przy braku strzemion i oparciu stóp o podłogę wykonywane są ćwiczenia z małym oporem na tułów.
Miejscem prowadzenia hipoterapii bywa także stajnia, szczególnie podczas gorszej pogody. Zajęcia polegają wówczas na pielęgnacji koni (czyszczenie sierści, kopyt, mycie nóg), poznawaniu wyposażenia siodlarni i boksów, rodzajów pasz itp.
Typowe zajęcia składają się z trzech podstawowych części. W części wstępnej następuje przygotowanie do jazdy, powitanie i wsiadanie. Następnie koryguje się dosiad pacjenta, który stopniowo oswaja się z ruchem konia. Główna część zajęć jest przeznaczona na ćwiczenia indywidualnie dopasowane do pacjenta i jego schorzenia oraz realizowanego celu. W części końcowej wykonuje się na ogół ćwiczenia relaksujące, po czym następuje zsiadanie i pożegnanie, połączone czasem z karmieniem konia lub pomocą w czyszczeniu kopyt.
W zajęciach hipoterapii na terenie Ośrodka uczestniczą dzieci w bardzo różnym wieku, od działu wczesnej interwencji i przedszkola, poprzez szkołę podstawową, gimnazjum i szkoły średnie (w tym specjalne). Ogromnym wyzwaniem dla terapeutów są rozmaite dodatkowe schorzenia tych pacjentów, gdzie najczęściej spotykane to: autyzm, mózgowe porażenie dziecięce, opóźnienie rozwoju psycho-ruchowego czy niepełnosprawność intelektualna. Większość z nich ma przeciwwskazania do większego wysiłku i różnego rodzaju ćwiczeń.
Brak wzroku lub jego ograniczenie może wpływać negatywnie na aktywność poznawczą i rozwój kompetencji językowych u dzieci.
Sytuacja taka wymaga właściwego oddziaływania na dziecko i korygowania zaburzeń, do czego hipoterapia się znakomicie nadaje.
Brak bodźców wzrokowych ze środowiska, możliwości obserwowania ruchu obiektów w otoczeniu, a także własnych ruchów, wymaga kompensacji przy pomocy zmysłu słuchu, dotyku i odległości (zmysł przeszkód), poczucia równowagi i orientacji w przestrzeni. Sylwetkę niewidomych dzieci cechuje na ogół sztywność, odchylony tułów, wyciągnięte do przodu ręce, opuszczona głowa oraz odmienna praca nóg. Ich środek ciężkości jest przesunięty. Zmienia się także sposób lokomocji. Dzieci mogą chodzić na całych stopach, starając się nie odrywać ich od ziemi albo unoszą zgięte w kolanach nogi, stawiając je z góry (tzw. chód koguci).
Problemem są często słabe mięśnie, skrzywiony kręgosłup, mało ruchoma miednica, zmniejszony zakres ruchu w stawach, zmienne napięcie mięśniowe. Charakterystyczna jest również zaburzona równowaga i koordynacja, słaba orientacja przestrzenna oraz blindyzmy. Te nieprawidłowości wynikają często z odruchów obronnych lub są skutkiem małej ilości ruchu w życiu niewidomego dziecka. Bardzo pomocne w ich niwelowaniu są wszelkie ćwiczenia poprawiające świadomość poszczególnych części ciała, szczególnie kolan i bioder.
Hipoterapeuta powinien dawać jasne i zwięzłe wskazówki ustne, nieobciążające nadmiernie percepcji i koncentracji osoby niewidomej. Ważna jest spokojna atmosfera i przejrzysty przebieg zajęć. Dzieci nie powinny być zaskakiwane niespodziewanym dotykiem ani dźwiękami. Należy unikać zbędnych zmian w otoczeniu.
Pomocne jest dostarczanie dzieciom zabawek oraz pokazywanie naturalnych przedmiotów, roślin i zwierząt. Udział w różnych życiowych sytuacjach pomaga zdobywać doświadczenia i kształtować prawidłowe pojęcia, np. podczas czyszczenia konia „twardy-miękki”, „krótki-długi”. Należy pamiętać, że dzieci niewidome poznają nowe przedmioty od szczegółów do ogółu.
Pierwsze zajęcia mogą polegać na obejrzeniu konia za pomocą dotyku, obchodzeniu go dookoła, głaskaniu, czyszczeniu. Dziecko może tez poznawać rytm ruchu konia, idąc obok niego czy trzymając na nim dłonie. Wskazane jest, aby dużo mówić do dzieci, opisując im przedmioty i sytuacje. W połączeniu z dotykaniem i nazywaniem przedmiotów przez dziecko pomaga to w rozwoju jego mowy. Zajęcia hipoterapii często odbywają się w terenie, np. w lesie, gdzie znajdujemy przedmioty o różnej fakturze – korę, liście, które można wykorzystać do tego celu. W rezultacie następuje rozwój percepcji słownej, pojawia się umiejętność słuchania, wrażliwość słuchowa. Dziecko staje się wtedy gotowe do odbioru informacji, klasyfikowania ich oraz nadawania komunikatów językowych. W ramach zajęć hipoterapii można proponować rozmaite ćwiczenia tego rodzaju, np. rozpoznawanie odgłosów z otoczenia, naśladowanie ich, wyławianie z wypowiedzi terapeuty ustalonego wcześniej słowa, nauka piosenek i wierszyków.
Oczywiście w pracy z dziećmi niewidomymi i słabowidzącymi wykorzystujemy głównie zmysł dotyku, który rozwija się jako pierwszy. Jest niezbędny dla prawidłowego rozwoju zdolności czuciowych i ruchowych, ale ma również wpływ na rozwój fizyczny, dobre samopoczucie, potencjał poznawczy, układ odpornościowy i całokształt zdrowia.
Wykorzystując dotyk, można uczyć osoby niewidome czynności ruchowych. Drugim kluczowym zmysłem podczas hipoterapii dzieci niewidomych i słabowidzących jest zmysł równowagi. Trójwymiarowy ruch końskiego grzbietu angażuje wiele grup mięśniowych jeźdźca, na którego podczas jazdy stępem działają siły ciążenia, bezwładności, przyspieszenia oraz opóźnienia. Wytrącają one pacjenta z równowagi, zmuszając go jednocześnie do ciągłego jej odnajdywania.
Badania przeprowadzone przez Martynę Witkowską na terenie Ośrodka w Laskach wykazały poprawę ogólnej sprawności ruchowej u dzieci korzystających z zajęć hipoterapii podczas jednego roku szkolnego. Szczególna poprawa nastąpiła w orientacji w schemacie ciała, równowadze, motoryce małej i dużej, a także motywacji do uczestniczenia w zajęciach. Dzieci bardzo chętnie współpracowały z hipoterapeutką i końmi, wykazywały duże zaangażowanie emocjonalne, jak również wykazywały inicjatywę w wymyślaniu nowych zabaw i ćwiczeń wykonywanych na koniu. Bardzo ważne jest jednak utrwalanie uzyskanych efektów przez systematyczny udział w coraz bardziej zaawansowanych jeździecko zajęciach.
Terapeutyczna jazda konna wspomaga rozwój dzieci niewidomych, pomaga im pokonać lęk oraz dostarcza doświadczenia równych szans z widzącymi. Często są to ich jedyne zajęcia na świeżym powietrzu, dodatkowo w kontakcie ze zwierzęciem i przyrodą.
Niewidomi mogą osiągnąć poziom umiejętności jeździeckich pozwalający na startowanie w zawodach. Również zawodnicy z Klubu Jeździeckiego „Tarant” w Laskach mają za sobą pomyślne starty. Niewidomych jeźdźców cechuje zadziwiająca umiejętność wczucia się w daną sytuację, porozumienie i dobry kontakt z koniem.
Podsumowując: hipoterapia jest cenną metodą usprawniania dla rozmaitych grup docelowych pacjentów. Jest godna polecenia jako jedna z uzupełniających metod rehabilitacji. Może przybierać rozmaite formy zależnie od potrzeb pacjentów i możliwości organizacyjnych ośrodka. Przynosi liczne korzyści osobom niewidomym i słabowidzącym, poprawiając m.in. ich równowagę, orientację w schemacie ciała i przestrzeni, ogólną sprawność ruchową, możliwości komunikowania się. W sferze psychicznej wzmacnia motywację do działania i poczucie sprawstwa.
Dorota Makowiecka
Literatura:
- Dzwonkowska J., Górska J.: Usprawnianie językowe. Psychopedagogiczne aspekty hipoterapii dzieci i młodzieży niepełnosprawnych intelektualnie. Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa 2003;
- Engel B.T.: Terapeutyczna jazda konna II. Strategie rehabilitacji. Fundacja Hipoterapia-Na Rzecz Dzieci Niepełnosprawnych, Kraków
- Heipertz-Hengst C.: Jazda konna dla osób niepełnosprawnych. Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa 1997;
- Izdebski S. i in.: Hipoterapia. Informator dla lekarzy, specjalistów i rodziców, 2005;
- Paszkiewicz A.: „Usprawnianie ruchowe”. Psychopedagogiczne aspekty hipoterapii dzieci i młodzieży niepełnosprawnych intelektualnie. Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa 2003;
- Strumińska A.: Definicja hipoterapii i zakres działań hipoterapeutycznych. Psychopedagogiczne aspekty hipoterapii dzieci i młodzieży niepełnosprawnych intelektualnie. Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa 2003;
- Strumińska A.: Hipoterapia – definicja, kanony, etyka. „Przegląd Hipoterapeutyczny”. Nr 2007/2(5) s. 2-7;
- Sulińska B.: „Koń w służbie hipoterapii.” Konie i Rumaki Nr 2(358), 2010, s.60-61;
- Witkowska M.: Obserwacja sprawności motorycznej dzieci niewidomych i niedowidzących, uczestniczących w zajęciach terapeutycznej jazdy konnej. „Przegląd Hipoterapeutyczny”. Nr 2006/1(1), s. 18-24.
Artykuł publikowany w ramach projektu „TYFLOSERWIS 2018–2021 INTERNETOWY SERWIS INFORMACYJNO-PORADNICZY", dofinansowany ze środków Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych.
Dodano: 30-03-2020 14:13:07
