Ośrodki szkolno-wychowawcze dla dzieci niewidomych i słabowidzących – bastiony segregacji czy ważne miejsca na mapie edukacyjnej Polski

W czasach, gdy dominującym trendem w podejściu do kształcenia uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi (SPE) jest inkluzja lub integracja, edukacja uczniów z niepełnosprawnością w szkołach specjalnych, czy ośrodkach szkolno-wychowawczych postrzegana jest przez wielu jako relikt przeszłości, bastion segregacji. Zapewne w pewnych aspektach tak jest (szerzej pisałam o tym w artykule – Wybór szkoły dla dziecka z niepełnosprawnością wzroku – cz. 2. – wady i zalety segregacyjnej i niesegregacyjnej edukacji a dylematy rodziców), jednak warto spojrzeć na problem w szerszej perspektywie. Dzieci ze SPE, te, które jeszcze kilka lat temu pobierały naukę w szkołach specjalnych, dziś w zdecydowanej większości uczą się w szkołach ogólnodostępnych.

W wielu miejscach na świecie, na przykład Skandynawia, Holandia, itp. dominuje podejście, w którym do szkół specjalnych, czy centrów rehabilitacyjnych trafiają uczniowie, którzy z racji swoich ograniczeń i zaniżonych możliwości względem pełnosprawnych rówieśników nie poradziliby sobie w szkołach ogólnodostępnych. Zazwyczaj są to dzieci i młodzież z niepełnosprawnością sprzężoną, a więc osoby, u których występują dwie lub więcej niepełnosprawności spowodowanych przez jeden lub kilka czynników egzo- lub endogennych, działających jednocześnie lub kolejno w różnych okresach życia, włączając też okres prenatalny. Patrząc przez pryzmat już nie trendu, ale stałej praktyki stosowanej w wielu krajach, polegającej na tym, że do ośrodków specjalnych, a więc najczęściej placówek opieki dziennej, uczęszczają osoby głęboko wielorako niepełnosprawne, bardzo łatwo można przyjąć punkt widzenia, zgodnie z którym, polskie szkoły specjalne dla uczniów, np. tylko z jedną niepełnosprawnością sensoryczną są niepotrzebnymi, wyrządzającymi więcej szkody niż pożytku miejscami. Jak podkreśla Anna Firkowska-Mankiewicz, główną wadą tego typu placówek było i jest izolowanie dzieci z niepełnosprawnością, skazywanie ich na swego rodzaju getto edukacyjne i pozbawianie kapitału społecznego w postaci przyjaznego otoczenia (Gajda, 2008). Z drugiej strony wciąż są to miejsca wyspecjalizowane w pracy z uczniami z określonym rodzajem niepełnosprawności.

Swoistą pułapką może być myślenie, że szkoły specjalne są dla uczniów, którzy nie radzą sobie w szkołach ogólnodostępnych, ponieważ takie podejście może sprawić, że w świadomości dyrektorów i nauczycieli będzie przyzwolenie na to, aby nie podejmować wysiłku w dostosowaniu metod pracy, pomocy dydaktycznych do potrzeb i możliwości dziecka ze SPE, bo przecież są miejsca – placówki specjalne, w których profesjonaliści wiedzą jak pracować z uczniem z konkretnymi trudnościami, wynikającymi, np. z niepełnosprawności wzroku. Jak podkreśla Grzegorz Szumski w jednym z wywiadów – „martwi mnie, że jeśli włączanie będzie tylko jednym z systemów – obok edukacji specjalnej – szkoły nie będą miały bodźców, aby dostosować się do potrzeb dzieci niepełnosprawnych. Ta furtka: <<jeśli nie daje sobie rady, niech zajmą się nim specjaliści>>, nigdy się nie zamknie” (Gajda, 2008).

Współczesne podejście do edukacji uczniów ze SPE powinno dawać możliwość pewnej mobilności i próbowania sił w różnych systemach: inkluzja, segregacja, integracja. Będą tacy rodzice, którzy ufają jakości kształcenia w placówkach specjalnych, ale i tacy, którzy szanse edukacyjne swoich dzieci upatrują w dobrych (widniejących w różnego typu rankingach) szkołach ogólnodostępnych. Praktyka pedagogiczna pokazuje bardzo często, że tam, gdzie inkluzja jest nieskuteczna z powodu braku lub niewystarczającego specjalistycznego wsparcia, uczniowie często korzystają tylko z umiejętności, których nauczyli się na przykład spędzając pierwsze lata nauki w ośrodku szkolno-wychowawczym. W szkole ogólnodostępnej, do której się przenieśli ze szkoły specjalnej dla uczniów z dysfunkcją wzroku, nie rozwijają kolejnych, bardziej zaawansowanych umiejętności, takich jak samodzielne poruszanie się z laską, korzystanie ze specjalistycznych urządzeń wspomagających edukację, zaawansowane techniki brajlowskie itp. Jest to ważny argument dla zwolenników posyłania dzieci z niepełnosprawnością wzroku najpierw do szkoły specjalnej, gdzie nauczą się pisma brajla, podstaw orientacji przestrzennej, czytania grafiki dotykowej, itp., a dopiero potem przeniesienia ich do szkoły ogólnodostępnej. Takie podejście kłóci się jednak z ideą edukacji włączającej, wyrównywania szans edukacyjnych na wszystkich szczeblach kształcenia, ponieważ oparte jest na pewnej iluzji – inkluzja sprawdza się świetnie, bo uczeń doskonale sobie radzi, nauczyciele nie mają większych problemów, a paradoks polega na tym, że uczeń to, co potrzebne do radzenia sobie w edukacji włączającej (poza aspektami funkcjonowania społecznego) zdobył w szkole specjalnej w systemie segregacyjnym.

Aby edukacja włączająca miała sens, powinno być zapewnione zarówno uczniowi z niepełnosprawnością, jak i nauczycielom z nim pracującym specjalistyczne wsparcie. Jest to obszar, w którym mogłyby zaangażować się szkoły specjalne i ośrodki szkolno-wychowawcze. Pytając o rolę placówek specjalnych, np. dla uczniów niewidomych i słabowidzących, warto pomyśleć o ich potencjale kadrowym i sprzętowym. Małgorzata Dońska-Olszko (2010) podkreśla, że główne zadanie szkół i ośrodków specjalnych to „przede wszystkim dzielenie się wiedzą i doświadczeniem, narzędziami diagnostycznymi, wypracowanymi metodami nauczania i oprzyrządowania uczniów ze SPE z nauczycielami szkół powszechnych”. Wiele z placówek specjalnych dla dzieci niewidomych i słabowidzących stało się już punktami konsultacyjnymi dla rodziców oraz nauczycieli.

W Polsce istnieje 11 ośrodków szkolno-wychowawczych dla uczniów z niepełnosprawnością wzroku: w Laskach k. Warszawy, w Warszawie, Łodzi, Lublinie, Radomiu, Dąbrowie Górniczej, Chorzowie, Owińskach k. Poznania, Krakowie, Bydgoszczy i Wrocławiu.

Najbardziej znaną placówką specjalną dla dzieci z niepełnosprawnością wzroku jest Ośrodek Szkolno-Wychowawczy dla Dzieci Niewidomych im. Róży Czackiej w Laskach k. Warszawy (http://www.laski.edu.pl). Oferta edukacyjna obejmuje tu wszystkie etapy kształcenia od przedszkola, przez szkołę podstawową, gimnazjum po szkoły ponadgimnazjalne: Liceum Ogólnokształcące, Technikum Masażu, Technikum dla Niewidomych, Zasadniczą Szkołę Zawodową, szkołę policealną. Dla uczniów niewidomych i słabowidzących z trudnościami w uczeniu się, wymagających zindywidualizowanych metod pracy, zwłaszcza z niepełnosprawnością sprzężoną (głównie z niepełnosprawnością intelektualną) funkcjonują w Laskach szkoły specjalne: podstawowa, gimnazjum, Zasadnicza Specjalna Szkoła Zawodowa oraz Szkoła Przysposobienia do Pracy, a dla dzieci z jednoczesnym uszkodzeniem wzroku i słuchu istnieje Dział Głuchoniewidomych. W Laskach działa też szkoła muzyczna I stopnia oraz ognisko muzyczne.

W Warszawie Specjalny Ośrodek Szkolno-Wychowawczy dla Dzieci Słabowidzących nr 8 (http://www.kozminska.edu.pl) oferuje dla uczniów ze znacznie osłabionym widzeniem kształcenie w szkole podstawowej, gimnazjum, szkole zawodowej (przygotowanie do zawodu kucharza), jak również liceum ogólnokształcącym. Ośrodek zabiega o uczniów, przygotowując szeroką ofertę, skierowaną nie tylko do dzieci i młodzieży z dysfunkcją wzroku.

Znakiem czasów jest ewolucja ośrodka dla dzieci z niepełnosprawnością wzroku w Lublinie. W związku z coraz liczniejszą populacją dzieci z niepełnosprawnością sprzężoną wśród dzieci z niepełnosprawnością w ogóle (także niewidomych i słabowidzących) uchwałą Rady Miasta Lublin we wrześniu 2012 r. zmieniono nazwę ośrodka na Specjalny Ośrodek Szkolno-Wychowawczy dla Dzieci i Młodzieży Niepełnosprawnych im. Prof. Zofii Sękowskiej w Lublinie oraz dokonano zmian w strukturze ośrodka, które objęły włączenie trzech szkół: Zasadniczej Szkoły Zawodowej nr 13 Specjalnej dla Uczniów Niesłyszących i Słabo Słyszących, Zasadniczej Szkoły Zawodowej nr 14 Specjalnej dla Uczniów Niewidomych i Słabowidzących oraz IV Uzupełniającgo Liceum Ogólnokształcącego Specjalnego dla Uczniów Niesłyszących i Słabo Słyszących oraz Niewidomych i Słabo Widzących. Dodatkowo powołano Technikum Specjalne nr 2 dla Uczniów Niesłyszących, Słabo Słyszących, Niewidomych, Słabo Widzących, z Niepełnosprawnością Ruchową, w tym z Afazją, z Autyzmem, w tym z Zespołem Aspergera oraz z Niepełnosprawnościami Sprzężonymi. Wspomaganie wczesnoszkolne oraz zajęcia lekcyjne w zakresie szkoły podstawowej i gimnazjum odbywają się w budynku ośrodka przy ul. Hirszfelda 6, zaś kształcenie ponadgimnazjalne (liceum, technikum, szkoły zasadnicze) w budynku ośrodka przy ul. Wyścigowej 31 (http://www.soswlublin.pl/hirszfelda/historia_orodka.html).

Specjalny Ośrodek Szkolno-Wychowawczy Nr 1 dla Dzieci i Młodzieży Słabo Widzącej i Niewidomej im. Louisa Braille’a w Bydgoszczy (http://www.braille.bydgoszcz.pl) obejmuje szkołę podstawową, gimnazjum, liceum ogólnokształcące, szkołę przysposabiającą do pracy, zasadniczą szkołę zawodową, kształcącą w zawodach: elektromechanik, mechanik monter maszyn i urządzeń, ślusarz, kucharz, pracownik pomocniczy obsługi hotelowe, jak również szkołę policealną. Ośrodek w Bydgoszczy był pierwszym w Polsce, w którym, powołano (1985 r) Oddział dla Dzieci i Młodzieży Głuchoniewidomej, kształcący dzieci i młodzieży z jednoczesnym uszkodzeniem wzroku i słuchu.

Specjalny Ośrodek Szkolno-Wychowawczy dla Młodzieży Niewidomej i Słabowidzącej w Chorzowie (http://sosw.slask.pl/?sosw-chorzow,7) kształci uczniów z niepełnosprawnością wzroku w zawodach: kucharz, piekarz, cukiernik, sprzedawca, ślusarz. W ramach placówki działają: gimnazjum, Technikum Masażu i Fizykoterapii, Technikum Administracyjne, Zasadnicza Szkoła Zawodowa wielozawodowa (kształcenie zawodowe w zakładach pracy), jak również Szkoła Policealna Masażu i Fizykoterapii.

Specjalny Ośrodek Szkolno-Wychowawczy dla Dzieci Słabo Widzących i Niewidomych im. Zofii Książek-Bregułowej w Dąbrowie Górniczej (http://www.osw.dabrowa.pl) mieści się w najnowocześniejszym w Polsce kompleksie, oddanym do użytku w lutym 2013 r. Nowy obiekt to 20 tys. m2 powierzchni użytkowej, w którym uczy się ok. 400 uczniów z niepełnosprawnością oraz pracuje 150 nauczycieli specjalistów. W ośrodku działa punkt wczesnego wspomagania rozwoju dzieci w wieku od 3 do 6 lat, oddział przedszkolny dla dzieci z dysfunkcją wzroku i niepełnosprawnością sprzężoną, szkoła podstawowa, gimnazjum także dla uczniów z upośledzeniem w stopniu lekkim i umiarkowanym, zasadnicza szkoła zawodowa (kształcąca w zawodach: ogrodnik, pracownik pomocniczy obsługi hotelowej) oraz liceum ogólnokształcące.

Specjalny Ośrodek Szkolno-Wychowawczy dla Dzieci Niewidomych i Słabowidzących w Krakowie (http://blind.krakow.pl) obejmuje szkołę podstawową, gimnazjum, technikum, które przygotowuje do zawodów: technik realizacji dźwięku, stroiciel fortepianów i pianin, technik prac biurowych, technik tyfloinformatyk, technik architektury krajobrazu, technik masażysta. W szkole policealnej słuchacze przygotowywani są do zawodów: technik administracji, technik realizacji dźwięku, technik tyfloinformatyk, florysta.

Specjalny Ośrodek Szkolno-Wychowawczy nr 6 im. mjr. Hieronima Baranowskiego w Łodzi (http://www.wikom.pl/sosw6lodz/) obejmuje wczesne wspomaganie rozwoju dzieci niewidomych i słabowidzących również z niepełnosprawnością sprzężoną oraz ich rodziny, a także oddziały przedszkolne (w tym dla dzieci z dodatkowymi niepełnosprawnościami), szkołę podstawową, gimnazjum, liceum ogólnokształcące oraz technikum kształcące w zawodzie technik masażysta i technik prac biurowych. W szkole policealnej słuchacze przygotowują się do zawodu technik administracji i technik tyfloinformatyk.

Dolnośląski Specjalny Ośrodek Szkolno-Wychowawczy nr 13 dla Niewidomych i Słabowidzących we Wrocławiu im. Marii Grzegorzewskiej (http://www.oswdn.pl/?page_id=7). W skład ośrodka wchodzą następujące jednostki: Zespół Wczesnego Wspomagania Rozwoju Dziecka Niewidomego i Słabowidzącego, szkoła podstawowa, gimnazjum, zasadnicza szkoła zawodowa (przygotowująca do zawodu kucharz, mechanik – monter maszyn i urządzeń oraz rękodzielnik wyrobów włókienniczych), liceum ogólnokształcące, technikum masażu i policealna szkoła masażu oraz szkoła przysposabiającą do pracy dla uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu umiarkowanym lub znacznym oraz dla uczniów z niepełnosprawnościami sprzężonymi.

Specjalny Ośrodek Szkolno-Wychowawczy dla Dzieci Niewidomych w Owińskach im. Synów Pułku (http://www.niewidomi.edu.pl) oferuje wsparcie dla małych dzieci z niepełnosprawnością wzroku i ich rodzin w ramach działań zespołu wczesnego wspomagania rozwoju oraz kształci uczniów na wszystkich etapach: szkoła podstawowa, gimnazjum, liceum ogólnokształcące, zasadnicza szkoła zawodowa – przygotowanie do zawodu tapicera (dla uczniów słabowidzących, koszykarza – plecionkarza (dla uczniów niewidomych i słabowidzących), kucharza (dla uczniów słabowidzących). W ośrodku jest także szkoła przysposabiająca do pracy. Działa również najnowocześniejszy w tej części Europy park orientacji przestrzennej oraz Muzeum Tyflologiczne prezentujące kolekcję map tyflologicznych i grafik wypukłych kilkuset obiektów związanych z kulturą i edukacją osób niewidomych.

Specjalny Ośrodek Szkolno-Wychowawczy dla Dzieci Niewidomych i Słabo Widzących im. ks. Prymasa Stefana kardynała Wyszyńskiego w Radomiu kształcący dzieci i młodzież z niepełnosprawnością sprzężoną. W skład ośrodka wchodzą szkoła podstawowa z oddziałami rocznego przygotowania przedszkolnego, gimnazjum, szkoła przysposabiająca do pracy, pracownia wczesnego wspomagania rozwoju dzieci z dysfunkcją wzroku obejmująca opieką dzieci z zaburzeniami rozwoju psychoruchowego (ze sprzężoną niepełnosprawnością, z zespołami neurologicznymi, z nieprawidłowościami genetycznymi i innymi) od chwili wykrycia tych zaburzeń do momentu rozpoczęcia przez dziecko nauki w szkole. Wsparcie otrzymują także rodzice i opiekunowie dzieci. (http://www.soswwyszynski.pl/index.php?site=2&page=b1).

Ośrodki szkolno-wychowawcze kiedyś tylko dla dzieci z dysfunkcją wzroku dziś dostosowują się do potrzeb i sytuacji edukacyjnej uczniów z niepełnosprawnością. Widocznym znakiem przemian jest otwarcie się na uczniów z niepełnosprawnością sprzężoną z brakiem lub znacznym osłabieniem widzenia i z innymi typami niepełnosprawności, nie związanymi z dysfunkcją wzroku.

Z doświadczenia tyflopedagogów z placówek specjalnych mogą czerpać nauczyciele niespecjaliści ze szkół ogólnodostępnych, którzy często nagle, bez wcześniejszego przygotowania, zostają postawieni przed faktem pracy z uczniem niewidomym lub słabowidzącym, z konkretnymi trudnościami i następstwami wynikającymi bezpośrednio z danego schorzenia wzroku. Powinien to być ważny obszar działania tych wysoko wyspecjalizowanych ośrodków.

 

Bibliografia

Dońska-Olszko M. (2010) (ze wstępu) Wspomaganie uczniów z dysfunkcją wzroku w szkołach ogólnodostępnych. Wybrane zagadnienia. Witczak-Nowotna J. (red.). BON UW, Warszawa

Gajda M. (2008), Dwugłos w sprawie edukacji. Integracja 5/2008, http://www.niepelnosprawni.pl/ledge/x/27040, 28.06.2015

Małgorzata Paplińska, tyflopedagog, adiunkt w Zakładzie Tyflopedagogiki Akademii Pedagogiki Specjalnej w Warszawie, wiceprezes Fundacji „Cedunis”

Błąd: Nie znaleziono pliku licznika!Szukano w Link do folderu liczników

Artykuł publikowany w ramach projektu TYFLOSERWIS - INTERNETOWY SERWIS INFORMACYJNO-PORADNICZY dofinansowany ze środków Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych.

Dodano: 21-11-2015 11:16:19