pochodzących z Funduszu Promocji Kultury
Atlas
Zamki i twierdze obronne
na kresach
TYFLOGRAFIA POLSKA
Fundacja Polskich Niewidomych i Słabowidzących Trakt
Warszawa 2020
Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego
pochodzących z Funduszu Promocji Kultury
ISBN 978–838–9593778–28–9
SERIA WYDAWNICZA
TYFLOGRAFIA POLSKA NR 15
Autorzy projektu
Józef Mendruń, Mariusz Olczyk
Zespół redakcyjny
Stanisław Kasperec, Anna Kołowiecka, Józef Mendruń (przewodniczący Zespołu), Jadwiga Mendruń, Mariusz Olczyk, Ryszard Sitarczuk, Milena Smykowska
Opracowanie tyflokartograficzne
Mariusz Olczyk – www.tyflomapy.pl
Autor tekstów historycznych i konsultant map
Krzysztof Gutowski
Opracowanie graficzne, skład i łamanie
Agnieszka Stachyra
Redakcja merytoryczna i jezykowa
Barbara Zarzecka
Korekta
Maria Urszula Kasperec
Druk barwno‑wypukły map i okładki
Printex Pracownia Poligraficzna – Krzysztof Ciechanowski
ul. Żółkiewskiego 3, 63–400 Ostrów Wielkopolski
Druk książki
P.H.U. Impuls Ryszard Dziewa
ul. Powstania Styczniowego 95d/2, 20–706 Lublin
Opracowanie wersji HTML
Sylwester Orzeszko
Wydawca
Fundacja Polskich Niewidomych i Słabowidzących Trakt
www.trakt.org.pl
al. Bohaterów Września 9, lok. 104, 00–971 Warszawa
Fundację Polskich Niewidomych i Słabowidzących Trakt
powołało siedmiu niewidomych fundatorów 17 marca 2005 roku. Ludzie ci postanowili podzielić się swoją wiedzą i doświadczeniem po to, by pokazać na własnym przykładzie, że utrata wzroku nie musi równać się społecznemu wykluczeniu, nie musi być końcem aktywności zawodowej. Wokół idei pomocy osobom niewidomym i słabowidzącym Fundacja Trakt
zgromadziła wielu kompetentnych współpracowników i wolontariuszy.
Ważną formą naszej działalności są wydawnictwa. Od 2008 roku wydaliśmy następujące publikacje zwarte: Stanisław Kotowski, Przewodnik po problematyce osób niewidomych i słabowidzących (2008), Juliusz Słowacki, Wybór poezji (2009), Małgorzata Paplińska (red.), Jak przygotować niewidome dziecko do nauki brajla. Przewodnik dla rodziców i nauczycieli (2012), Małgorzata Paplińska (red.), Pismo Braille`a. Z tradycją w nowoczesność (2016), Małgorzata Paplińska, Skróty brajlowskie w tydzień. Program do samodzielnej nauki Polskich Ortograficznych Skrótów Brajlowskich I Stopnia (2016), Iza Galicka, Moje życie w Trakcie
(2019).
Fundacja wydaje też mapy barwno‑wypukłe dostosowane do możliwości percepcyjnych osób z dysfunkcją wzroku. Do tej pory opublikowaliśmy mapy Warszawy, Płocka, mapę Unii Europejskiej, Atlas Unii Europejskiej – poznajmy się.
Stworzyliśmy serię wydawniczą TYFLOGRAFIA POLSKA, w ramach której wydaliśmy:
Niniejsza Atlas. Zamki i twierdze obronne na Kresach jest jedenastą pozycją w tej serii.
Atlas historyczny Polski (2016) został zauważony na 28. Międzynarodowej Konferencji Kartograficznej w Waszyngtonie (lipiec 2017) i wyróżniony II miejscem w kategorii EDUCATIONAL CARTOGRAPHIC PRODUCTS.
Publikacje Fundacji są wydawane w brajlu i powiększonym drukiem. Są też zamieszczane na stronie internetowej www.trakt.org.pl oraz www.tyflomapy.pl.
JAK CZYTAĆ MAPY PUBLIKACJI ATLAS. ZAMKI I TWIERDZE OBRONNE NA KRESACH
Zamki, pałace, dwory i fortalicje
Zamki nizinne, wyżynne, skarpowe i wodne
Twierdze bastionowe XVI–XVIII wieku
Los kresowych zamków w XIX wieku
Kryteria wyboru zamków do opisu
NAJWAŻNIEJSZE ZAMKI I TWIERDZE OBRONNE NA KRESACH
1. Bar. Ulubiona twierdza pisarzy i poetów (mapa 1.)
2. Birże. Twierdza u wrót Inflant (mapa 2.)
3. Chocim. Mołdawska twierdza z polską historią w tle (mapa 3.)
4. Kamieniec Podolski. Przedmurze chrześcijaństwa i brama do Polski (mapa 4.)
5. Krzemieniec. Zamek na Górze Bony (mapa 5.)
6. Łuck. Zamek księcia Lubarta (mapa 6.)
7. Międzybóż. Twierdza między Bohem a Bożkiem (mapa 7.)
8. Mir. Magnacka rezydencja wśród lasów (mapa 8.)
9. Nieśwież. Rezydencja Radziwiłłów (mapa 9.)
10. Olesko. Miejsce urodzin króla Jana III Sobieskiego (mapa 10.)
11. Troki. Stolica wielkiego księcia Witolda (mapa 11.)
12. Wilno. Zamek symbolem Litwy (mapa 12.)
13. Żółkiew. Ulubiona rezydencja króla Jana III Sobieskiego (mapa 13.)
Białokrynica, Brzeżany, Czerwonogród, Czortków, Dryświaty, Dubno , Halicz, Holszany, Klewań, Krewo, Miedniki Królewskie, Nowogródek, Ołyka, Ostróg, Podhorce, Rakowiec, Rekanciszki, Satanów, Sidorów, Smolany, Stare Sioło, Trembowla, Wiśniowiec, Zameczek, Zbaraż, Złoczów
SŁOWNICZEK PODSTAWOWYCH TERMINÓW FORTYFIKACYJNYCH
W naszym atlasie w sposób szczególny opowiadamy o najpiękniejszych i najważniejszych zamkach na Kresach. Wybór jest subiektywny i nie może być inny, bo zamków wybudowano tak wiele, że niektórzy historycy ziemie należące niegdyś do państwa polskiego nazywają europejskim skansenem fortyfikacji.
Rzeczpospolita Obojga Narodów była określana przedmurzem chrześcijaństwa
, między innymi ze względu na twierdze usytuowane przede wszystkim na południowo‑wschodnich rubieżach kraju, wzdłuż granicy z imperium osmańskim i chanatem krymskim. Od połowy XV wieku do końca XVII wieku Rzeczpospolita broniła swojego terytorium przed najazdami z południa i to przyczyniło się do powstania licznych zamków, twierdz, obronnych baszt wzdłuż całego pogranicza.
Urozmaicona rzeźba terenu, meandrujący Dniestr i jego dopływy, pasma Karpat Wschodnich oraz Wyżyna Podolska sprzyjały budowaniu fortyfikacji usytuowanych w trudnych do zdobycia miejscach. Takim przedmurzem
były też twierdze wysunięte na wschód i północny wschód państwa, broniące Rzeczypospolitej przed Moskalami bądź pełniące rolę oparcia dla ówczesnych władców.
Przed przystąpieniem do realizacji naszego atlasu wydawało nam się, że informacje o zamkach, twierdzach są dość dobrze opracowane. I tak jest, ale materiały opisowe czy zdjęcia są rozproszone, różnej jakości, i co więcej – większość tekstów źródłowych jest po rosyjsku, ukraińsku, białorusku lub litewsku. Osoba widząca ma do nich dostęp dość prosty i podany w sposób atrakcyjny, co zachęca do zainteresowania się tym tematem. Z kolei osoby niewidome lub z dużym ubytkiem widzenia mają znacznie utrudniony dostęp do tych informacji, a w przypadku opracowań kartograficznych – nie mają takiej możliwości w ogóle. Nie wydano dotychczas map czy grafik poświęconych tematyce zamków na Kresach w technologii dla nich dostępnej. Proponowane zadanie wypełnia tę niszę przynajmniej dla tych dwunatu wybranych obiektów.
Propagowanie wiedzy, a przede wszystkim docieranie w sposób przyjazny i czytelny z informacją do osób z dysfunkcją wzroku to cel, jaki sobie stawiamy, przygotowując kolejne opracowania z serii TYFLOGRAFIA POLSKA. Wcześniejsze tytuły z tej serii przedstawiliśmy w informacjach dodatkowych i można zauważyć, że tematyka dziedzictwa kulturowego, pamięci narodowej, poszerzania wiedzy historycznej, edukacja jest nam bliska, a nowy proponowany projekt wpisuje się w ramy tej serii wydawniczej.
Atlas Zamki i twierdze obronne na Kresach to projekt skierowany w szczególności do osób niewidomych i słabowidzących. Na dwunastu barwnych planszach dotykowych znajdują się tyflografiki pokazujące każdy wybrany obiekt w dwóch odsłonach. Jedna to lokalizacja wybranego zamku czy twierdzy, a druga to rzut poziomy prezentujący przestrzenne zagospodarowanie terenu zamku i jego otoczenie. Położenie twierdz obronnych nie jest bez znaczenia i było uzależnione najczęściej warunkami naturalnymi danego miejsca. Dobrym przykładem może być warowny zamek w Kamieńcu Podolskim, gdzie rzeka Smotrycz tworzy zakole tak głęboko wcięte, że powstaje niemalże wyspa, połączona z lądem przesmykiem. Sama rzeka Smotrycz płynie w kanionie, który jest dość głęboki i mógłby w zasadzie zastąpić mury obronne. Budowniczy mogliby właściwie tylko ufortyfikować przesmyk. Ale powstała potężna twierdza Rzeczypospolitej, która zapisała piękną kartę w historii Polski.
Nasz atlas pokazuje tylko kilka zamków, które w naszej ocenie są reprezentatywne dla Kresów. Wybraliśmy obiekty, które współcześnie leżą w granicach Litwy, Białorusi i Ukrainy. To nasze Kresy Wschodnie, które istnieją w naszej pamięci wraz z ich skomplikowaną historią, zabytkami, wspaniałymi mieszkańcami. O tym opowiedzieliśmy już w naszym Atlasie Kresów Wschodnich i zachęcamy do jego obejrzenia i podróży po tyflomapach, jakie opracowaliśmy dla tej fascynującej krainy historycznej.
Liczymy, że zarówno tyflomapy i tyflografiki z zamkami, jak i towarzyszący im komentarz historyczny, staną się inspiracją do dalszych poszukiwań i uzupełniania swojej wiedzy. Mamy nadzieję, że publikacja stanie się cenną pomocą dydaktyczną pobudzającą ciekawość młodych odbiorców, ale też przywołującą wspomnienia starszym.
Zapraszamy do bajkowej podróży pełnej nostalgicznych wspomnień…
Cały atlas znajduje się w teczce zawierającej trzynaście plansz dotykowych, broszurę w brajlu ze spisem treści, objaśnieniami skrótów brajlowskich oraz książkę w powiększonym druku ze specjalnie przygotowanym komentarzem historycznym.
Zanim jednak wyjmiesz interesującą Cię mapę z teczki, dokładnie zapoznaj się z jej zawartością.
Pod klapą teczki umieściliśmy legendę. Legenda zawiera objaśnienia użytych znaków na poszczególnych mapach, które, jeśli dokładnie poznasz i zapamiętasz (a nie jest ich dużo), będzie Ci łatwiej czytać.
Obszar miasta oznaczony został gładką powierzchnią i białym kolorem.
Obszar poza miastem oznaczyliśmy fakturą piaskową
i kolorem zielonym.
Granice miasta to linia złożona z wypukłych punktów, czytelnych dotykiem i w kolorze zielonym. Granica w wersji kolorowej jest dodatkowo odcięta cienką żółtą linią.
Granice miasta na rzekach to symbol pojawiający się tylko w wersji dotykowej. Jest to wypukła linia z wypukłymi punktami umieszczonymi co około pięć milimetrów.
Rzeki pokazaliśmy jako ciągłą wypukłą granatową linię. Zwróć uwagę na ujścia dopływów do rzek głównych, które w wersji dotykowej są odcięte od siebie. Dzięki temu możesz łatwo zorientować się, która rzeka jest ważniejsza. Aby rozpoznać, w którym kierunku płynie wybrana rzeka, rozcięliśmy ramkę w miejscu, gdzie rzeka wypływa
z mapy, informując tym samym, gdzie ona zmierza, że nie kończy się na ramce.
Jeziora i większe rzeki to obszary w kolorze niebieskim pokryte fakturą składającą się z wypukłych poziomych linii.
Linia brzegowa to wypukła szorstka, cienka linia w kolorze białym.
Obszary bagienne to faktura składająca się z wypukłych poziomych krótkich kresek nierównomiernie rozłożonych na pewnym obszarze w kolorze granatowym.
Skarpy, strome zbocza to linia składająca się z czarnych odcinków o tej samej długości i różnych odstępach ułożonych zgodnie z kształtem danej skarpy, najczęściej po łukach.
W legendzie nie zamieściliśmy objaśnień związanych z architekturą obronną, bo jest ich po prostu za dużo, są zbyt detaliczne i często trudne do odczytania dotykiem. Przy wybranych elementach, tych najbardziej charakterystycznych, dodaliśmy litery wraz z ich objaśnieniami pod grafiką. Wszystkie zaś pojęcia architektoniczne znalazły swoje definicje w słowniku podstawowych terminów fortyfikacyjnych, który zamieściliśmy w książce z komentarzem historycznym.
Postaraj się zapamiętać sygnatury i faktury. W razie potrzeby zawsze możesz ponownie skorzystać z legendy, która na stałe jest przyklejona do teczki.
Na poszczególnych planszach znajdziesz dodatkowe legendy umieszczone najczęściej w lewym dolnym rogu planszy. Mówiąc precyzyjniej, w legendzie umieściliśmy objaśnienia skrótów, jakie znalazły się na rzucie danego zamku. Najczęściej skróty się powtarzają, więc nie będzie problemu z ich zapamiętaniem.
Jeśli już poznałeś i rozumiesz legendę, to teraz możesz wyjąć broszurkę brajlowską, w której znajduje się spis treści naszego atlasu i dokonać wyboru pierwszej planszy, jaką chcesz obejrzeć. Opisy historyczne do niej znajdziesz w książce w powiększonym druku lub na stronie Fundacji Trakt
oraz na www.tyflomapy.pl w Internecie.
Znając już legendę, zawartość broszury brajlowskiej oraz książkę z komentarzem historycznym, wyjmij wybraną planszę z teczki i ułóż ją tak, aby wypukły czarny trójkąt znalazł się w prawym górnym (dalszym) rogu.
Zanim zaczniesz oglądać mapę, zwróć uwagę na dodatkowe informacje znajdujące się na planszy.
Tytuł mapy umieszczono w lewym górnym (dalszym) rogu planszy i zajmuje on zazwyczaj dwa lub trzy wiersze. Poza nazwą zamku, w tytule podaliśmy jego współczesną lokalizację, czyli nazwę państwa, obwodu (odpowiednika naszego województwa) i rejonu.
Każda plansza ma bardzo podobny wygląd, co ułatwia ich czytanie. Można daną planszę podzielić na połowę. Na lewej połowie strony znajduje się rzut poziomy zamku z opisanymi elementami architektury obronnej oraz jego zagospodarowania. Na prawej połowie strony znajduje się mapa pokazująca ogólne położenie danego zamku. Czasami w tej części planszy mamy dwie mniejsze mapy, z których górna jest przybliżeniem miejsca, gdzie zlokalizowano zamek – najczęściej takie dodatkowe mapki są dla mniejszych twierdz.
Bardzo ważnym elementem grafiki jak i map jest podziałka liniowa, którą znajdziesz w lewym dolnym rogu każdej mapy oraz w wolnym miejscu przy grafice.
Zazwyczaj, mówiąc o mapie, określamy jej skalę, czyli element pozwalający określić odległości. Tym razem zrobiliśmy to nieco inaczej. Mamy zatem tylko podziałkę liniową – odcinek o długości 2 centymetrów, który obrazuje odpowiednią odległość w terenie i ta odległość jest różna dla różnych zamków. Zatem zanim zaczniesz oglądać zamek, sprawdź, jakie wartości znajdują się przy podziałce liniowej, bo one się zmieniają w zależności od rozmiarów oglądanej twierdzy. Czasami jest to 20 metrów, ale też 25 lub 50 metrów. To bardzo ważne – bo możemy sobie wyobrazić, czy zamek jest ogromny, czy niewielkich rozmiarów, i porównać go z innym z naszego atlasu, a mamy w naszym zestawieniu i potężną twierdzę w Kamieńcu Podolskim, i niewielki zamek w Olesku.
W prawym dolnym (bliższym) rogu każdej planszy znajduje się jej numer zgodny z kolejnością chronologiczną plansz. Pamiętaj, aby mapa po obejrzeniu wróciła do teczki na swoje miejsce. Jeśli w teczce będzie porządek, to następnym razem będzie łatwiej ją znaleźć.
Mapy w atlasie są jednolite graficznie, więc znając tych kilkanaście znaków i faktur, z łatwością poradzisz sobie z ich czytaniem.
Życzymy przyjemnej wycieczki po kresowych twierdzach.
Redakcja
Dawne zamki, twierdze i fortece są dzisiaj jednymi z najcenniejszych elementów łączących historię państw i regionów ze współczesnością. Wiele z nich jest realnie istniejącymi obiektami, które samą swoją obecnością wzbudzają w ludziach silne i różnorodne emocje. Najważniejsze zazwyczaj są względy estetyczne – zamki i inne budowle obronne dominują z reguły w krajobrazie, wywołując wrażenie siły, potęgi i niezniszczalności. Czasem jest to tylko podziw nad biegłością dawnych architektów i inżynierów oraz ogromem pracy włożonej przez budowniczych. Imponuje też zwykle ilość i wartość zasobów wykorzystanych do wzniesienia zamku, a także czas budowy (niekiedy podziwiane jest błyskawiczne tempo, w jakim dzieło zostało ukończone, a czasem wprost przeciwnie – wytrwałość kilku pokoleń wznoszących umocnienia przez wiele dziesięcioleci).
Według słownikowej definicji zamek to zespół elementów warownych i budynków mieszkalnych powiązanych w zamknięty obwód obronny, będący ośrodkiem władzy monarszej, książęcej albo siedzibą możnowładcy czy rycerza lub placówką militarną. Można pokusić się też o stwierdzenie, że zamki są widocznymi symbolami przeszłości, obecnymi we współczesnej przestrzeni geograficznej i kulturowej.
Często zdarza się, że sama możliwość obejrzenia budowli lub nawet tylko jej widok budzi chęć poznania lub przypomnienia sobie wydarzeń i ludzi, z którymi miejsca te są związane. W ten sposób działają na ludzką wyobraźnię nie tylko zamki i twierdze odbudowane lub zachowane w dobrym stanie, ale również, a może nawet bardziej, ruiny i inne pozostałości potężnych niegdyś budowli. Czasem taki efekt wywołuje nawet sama nazwa i miejsce po fortecy, w którym nie został już żaden fizyczny po niej ślad.
Niektóre zabytki rozbudzają wyobraźnię prawdziwymi lub fantastycznymi, ale mającymi lokalne znaczenie, historiami o miłości, zdradzie, wzlotach i upadkach zamożnych lub sławnych osób i rodów. Jednak w przypadku wielu zamków i twierdz związek przeszłości z teraźniejszością jest mocniejszy – weszły one do świadomości narodowej i stały się częścią pamięci historycznej społeczeństwa. Zjazdy, pakty, bitwy i inne wydarzenia historyczne, dziejące się pod i w murach warowni, w bardzo wielu przypadkach miały bowiem wpływ na losy regionu lub całego narodu i kraju.
Wszystkie te czynniki powodują, że poznawanie zabytkowych konstrukcji obronnych, nazywane turystyką militarną, jest jedną z najszybciej rozwijających się gałęzi turystyki. Obejmuje ona zwiedzanie obiektów warownych i militarnych – nie tylko fortec i zamków, ale również XIX‑wiecznych twierdz i XX‑wiecznych obszarów warownych i linii umocnień (w Polsce na przykład Międzyrzeckiego Rejonu Umocnionego – MRU), schronów bojowych (nazywanych bunkrami
) z okresu II wojny światowej, a nawet rekonstrukcji prahistorycznych i wczesnośredniowiecznych grodów. Chętnie odwiedzane są także pola bitew, nawet tych, na których nie pozostały żadne ślady dawnych wydarzeń poza późniejszymi pomnikami, jak na przykład na polu bitwy pod Grunwaldem. W tych miejscach coraz częściej pasjonaci historii, zorganizowani w tak zwane grupy rekonstrukcyjne, odgrywają ponownie bitwy (czy inne wydarzenia), które się w tych miejscach rozegrały.
Dzieje Polski tak się ułożyły, że duża część zabytków militarnych ważnych dla Polaków znajduje się obecnie poza granicami naszego państwa. Szczególną i ciągle niezwykle ważną dla polskiej tożsamości narodowej rolę miały i mają w nich zamki i twierdze, nazywane dzisiaj kresowymi. Były one świadkami wielu przełomowych wydarzeń, kształtujących współczesne społeczeństwo polskie i naszą świadomość narodową. Ich nazwy, wydarzenia i nazwiska osób z nimi związanych znane są do dzisiaj każdemu Polakowi. Bardziej dzięki powieściom historycznym i filmom fabularnym niż z podręczników historii wszyscy słyszeli o obronie Kamieńca Podolskiego, bitwie pod Chocimiem, Wysokim Zamku w Wilnie lub Lwowie czy obronie Zbaraża.
Często jednak nie wiemy już, jak wyglądały w rzeczywistości miejsca, których nazwy są nam tak dobrze znane, i co się z nimi dzieje teraz, a nawet gdzie dokładnie się znajdują. Poznanie ich jest o wiele trudniejsze niż w przypadku zabytków znajdujących się w Polsce. Mamy też dużo mniejszy wpływ – lub nie mamy go wcale – na to, w jakim stanie są zachowane. Dlatego warto zaprezentować je dzisiaj w formie atlasu z opisami historycznymi, aby uzupełnić wiedzę i zachęcić do ich poznania.
Trzeba przy tym pamiętać, że kresowe zamki są ważne także dla pamięci historycznej i tradycji społeczeństw państw – spadkobierców Rzeczypospolitej oraz ich sąsiadów: przede wszystkim dla współczesnej Litwy, Łotwy, Białorusi i Ukrainy, ale także Rosji, Turcji, Węgier, Mołdawii i Niemiec. Jest to wspólne dziedzictwo historyczne, na które jednak każde społeczeństwo patrzy trochę, a często bardzo, inaczej.
W publikacji Atlas. Zamki i twierdze obronne na Kresach opisane zostały nie tylko historia i stan obecny wybranych kresowych zamków, ale także sposób i przyczyny ich wybudowania, funkcjonowania, zniszczenia i – czasem – odbudowania.
Kresy są pojęciem, którego dzisiejsze znaczenie ukształtowało się dopiero po II wojnie światowej. Początkowo, w czasach I Rzeczypospolitej, słowem tym nazywano linię wojskowych obozów (nazywanych stanicami), w których stacjonowały nieliczne stałe wojska strzegące południowo‑wschodnich granic Rzeczypospolitej, głównie przed Tatarami i Kozakami. Później nazwą tą zaczęto określać wszelkie pograniczne tereny Rzeczypospolitej położone mniej więcej na wschód od rzeki Bug. W tym znaczeniu zostały spopularyzowane przez polską literaturę w XIX wieku. Nazwa Kresy Wschodnie
stała się jeszcze bardziej znana w czasach II Rzeczypospolitej. Przez to pojęcie rozumiano wtedy zarówno wschodnie województwa Polski o dużym odsetku mniejszości narodowych (wileńskie, nowogrodzkie, poleskie, wołyńskie, stanisławowskie, tarnopolskie, lwowskie, a nawet część województw białostockiego, lubelskiego i małopolskiego), jak i ziemie należące do Rzeczypospolitej, które po 1921 roku pozostały poza granicami odrodzonego państwa. Wtedy też stały się popularne pojęcia kresowe stanice i kresowe strażnice. Słowa o rycerstwie spod kresowych stanic pojawiły się ponad sto lat temu w tekście popularnej do dzisiaj, jednej z najważniejszych harcerskich pieśni Płonie ognisko. Słowo stanica
określało nie tyle rzeczywiste i leżące na kresach zamki i fortalicje, miano to nadawano raczej pałacom i rezydencjom związanym z historią Polski, ziemiańskim dworom, a nawet miastom i osadom, w których mieszkali polscy mieszkańcy. Nazwa ta nie określała już obronnego charakteru miejsca, a raczej podkreślała jego duchowy związek z polską historią i kulturą.
Po 1945 roku słowo Kresy
zostało przez nową, ludową
władzę wyklęte. Cenzura pilnowała, żeby nie było używane w oficjalnych publikacjach i wypowiedziach. Nieoficjalnie oraz wśród licznych Polaków, którzy znaleźli się po ostatniej wojnie na emigracji, zaczęło oznaczać przede wszystkim ziemie, które Polska straciła po II wojnie światowej na rzecz ZSRS.
Kresowymi zamkami i twierdzami są więc dla nas duże budowle o charakterze obronnym, wzniesione do początku XIX wieku na terenach należących lub zależnych od Rzeczypospolitej przed wybuchem II wojny światowej.
W atlasie Zamki i twierdze obronne na Kresach przedstawiamy szczegółowo kilkanaście z kilku tysięcy zamków, wybudowanych między XIII a końcem XVIII wieku na terenach należących do Wielkiego Księstwa Litewskiego i ziem ruskich Królestwa Polskiego.
W większości były to budowle drewniane, które często ulegały zniszczeniu, i do dzisiaj nie pozostał po nich prawie żaden ślad – ani materialny, ani nawet w źródłach pisanych.
O istnieniu zamku wiemy czasami z jednej lub kilku krótkich wzmianek w starych kronikach lub dokumentach. Czasem po budowli pozostała tylko miejscowa nazwa grodzisko
lub góra zamkowa
, które świadczą o tym, że w tym miejscu wznosiła się kiedyś obronna konstrukcja. Taki los spotkał na przykład twierdzę w Lachowiczach, wybudowaną w połowie drogi między Brześciem a Mińskiem – współczesną stolicą Białorusi. Twierdza nizinna, wzniesiona na początku XVII wieku w stylu bastionowym przez hetmana Jana Karola Chodkiewicza, była przez ponad wiek głównym ośrodkiem chroniącym olbrzymie latyfundium rodu Sapiehów i osłaniającym wschodnią granicę Rzeczypospolitej na odcinku białoruskim. W XVIII wieku straciła na znaczeniu, a dzisiaj jedynymi po niej śladami są dokumenty i grafiki przestawiające niezdobyte umocnienia oraz nazwa ulicy Zaułek zamkowy
w niewielkim miasteczku nad rzeką Wiaźmą.
Zamki drewniane były mniej odporne na działanie czasu i częściej ulegały zniszczeniu. Nieco więcej śladów materialnych pozostało dzisiaj na wschodnich ziemiach Rzeczypospolitej po wzniesionych tam zamkach murowanych, których było kilkaset. Na samym Podolu do końca XVI wieku miało powstać ponad sto warowni, których przynajmniej fragmenty ruin istniały jeszcze w końcu XIX wieku. Przewodnik po Litwie i Białorusi z początku XX wieku wymienia czterdzieści siedem zamków i miejsc, w których jeszcze niedawno takie budowle istniały.
Przed wyborem i opisem zamków trzeba jednak poświęcić nieco czasu na wyjaśnienie tego, czym zamek różni się od innych zabytkowych budowli. W przypadku Kresów jest to szczególnie ważne. Zwłaszcza na niespokojnym południowo‑wschodnim pograniczu Rzeczypospolitej, na Dzikich Polach i Podolu większość murowanych budynków miała charakter obronny. Kościoły katolickie i ormiańskie, prawosławne cerkwie, a nawet żydowskie synagogi – na przykład wielka synagoga w Brodach – miały grube mury, wąskie i wysoko umieszczone okna, strzelnice i inne elementy architektoniczne znane z obiektów o przeznaczeniu wyłącznie militarnym. Do naszych czasów przetrwał na przykład imponujący groźnym wyglądem kompleks byłego klasztoru zakonu dominikanów w Podkamieniu koło Brodów, który bardziej przypomina zamek niż obiekt sakralny. Wysokie mury wzmocnione zostały na rogach obronnymi basztami. Charakter obronny miała również większość szlacheckich dworów. Otoczone prawie zawsze drewnianymi umocnieniami nazywane były często fortalicjami lub zameczkami. Umocnienia budowane były nie tylko w celu obrony przed Tatarami lub Kozakami, ale również przed… sąsiadami. Możnowładcy świeccy i duchowni oraz szlachta na tych ziemiach często dochodzili swoich praw i pretensji do dóbr i majątków za pomocą prywatnych wojsk.
W atlasie Zamki i twierdze obronne na Kresach przedstawimy wybrane zamki, pomijając niektóre równie sławne pałace i arystokratyczne rezydencje, które nigdy nie miały obronnego charakteru lub, tak jak w przypadku zamku w Podhorcach, ich militarny wygląd był stworzony głównie na pokaz
. Celem publikacji jest przecież zaprezentowanie wyboru najciekawszych i najbardziej godnych zapamiętania zabytków militarnych. Z tego powodu nie został też zaprezentowany żaden dwór szlachecki. Z dziesiątków tysięcy rozsianych na wschodnich kresach Rzeczypospolitej, mimo tego, że czas i liczne wojny obeszły się z tymi szlacheckimi gniazdami
wyjątkowo surowo, do współczesnych czasów pozostało ich przynajmniej kilkaset. Wiele z nich było w przeszłości siedzibami chronionymi wałami, fosami lub drewnianymi palisadami. Nieliczne wznoszone były w stylu obronnych szlacheckich wież lub murowanych obronnych dworów, wyposażonych w baszty, strzelnice i grube mury. Chociaż na południowo‑wschodnich kresach państwa w zasadzie każdy dwór był umocniony i nazywany zameczkiem
, były to jednak fortyfikacje bardzo proste. Takie umocnienia mogły ochronić przed niewielkim zagonem tatarskim lub zajazdem, czyli niespodziewanym atakiem zbyt krewkiego i wrogo nastawionego sąsiada, nie miały jednak wielkich walorów ani obronnych, ani estetycznych. Mimo to ich prezentacja musiałaby zająć dużo miejsca, dlatego postanowiliśmy zaprezentować największe i najważniejsze budowle. Opracowań i albumów prezentujących szlacheckie siedziby i rezydencje arystokracji na Kresach powstało w ostatnich latach dość dużo, i na szczęście wciąż przygotowywane są nowe, nadrabiające dziesiątki lat zaniedbań. My zajmiemy się więc najważniejszymi zamkami i twierdzami.
Na ziemiach polskich epoką wznoszenia zamków obronnych było średniowiecze. Budowano je w Polsce od początku XII wieku do końca wieku XV. Na wschodnich krańcach Rzeczypospolitej zamki w średniowiecznym stylu wznoszono jeszcze w pierwszej połowie XVI wieku. Dobrym przykładem jest opisany w publikacji Atlas. Zamki i twierdze obronne na Kresach zamek w Mirze położony na terenie dzisiejszej Białorusi – typowy średniowieczny czworobok z czterema narożnymi wieżami obronnymi i piątą nadbramną. W późniejszym czasie zamek otoczono umocnieniami bastejowymi, a następnie bastionowymi, które jednak w XIX wieku zlikwidowano, urządzając na ich miejscu park, staw i ogrody.
Pierwsze zamki murowane pojawiły się na ziemiach polskich już w XII wieku. Często były to najpierw umocnienia drewniane, z niektórymi murowanymi fragmentami – najczęściej wieżą, która stanowiła ostatnie schronienie obrońców lub główny punkt obrony. W połowie XIV wieku już praktycznie wszystkie zamki w Królestwie Polskim były murowane. Nie na darmo z pewną przesadą mówiono, że król Kazimierz Wielki zastał Polskę drewnianą, a zostawił murowaną. Ta zasada nie dotyczyła jednak przyłączonej przez tego władcę pod koniec XIV wieku Rusi Halickiej i Podola. Na tych ziemiach do końca XVI wieku wznoszono jeszcze przeważnie umocnienia drewniane, a podstawowymi rodzajami umocnień był ziemny wał, fosa i drewniana palisada. Jeszcze w XVI wieku większa część wież broniących Zamku Dolnego książęcej siedziby w Łucku była drewniana.
Zamki są bardzo różne. Ten rodzaj budowli rozwijał się przez kilkaset lat. Zmieniały się rozwiązania techniczne, przeznaczenie, sposób życia przebywających w nich ludzi. Wygląd i wykorzystanie zamku zależało od wielu czynników. Można wymienić kilka głównych kategorii, wyodrębnionych ze względu na pozycję, jaką w społeczeństwie zajmowali właściciele obiektu, oraz z uwagi na funkcję, jaką pełniła budowla.
Najważniejszym rodzajem zamku była siedziba lokalnego władcy – monarchy lub samodzielnego – udzielnego
, jak się kiedyś mówiło – księcia. Królewski zamek, poza oczywistymi funkcjami obronnymi, musiał spełniać kilka dodatkowych warunków. Powinien być możliwie duży, żeby dało się w nim pomieścić liczny dwór i służbę oraz zapasy konieczne do jego funkcjonowania. Musiał posiadać liczne budynki lub pomieszczenia reprezentacyjne i sakralne – im większe i ozdobione dziełami sławnych artystów i rzemieślników, z wykorzystaniem wyszukanych i luksusowych materiałów, tym lepiej. Niezależnie od rzeczywistej wartości militarnej musiał wywierać na gościach i poddanych wrażenie siły i potęgi. Ponieważ budowany był z reguły w lub obok głównego miasta w kraju, wybór miejsca był ograniczony. Często powstawał na miejscu wcześniejszego grodu. Zamki władców wyróżniały się więc często imponującym wyglądem, lepszymi materiałami budowlanymi oraz większą liczbą i różnorodnością wzniesionych w obrębie murów budowli i złożonością całego układu przestrzennego. Na wschodnich ziemiach Rzeczypospolitej taką rolę przejęły główne siedziby największych magnackich rodów: Birże, Nieśwież i Ołyka – Radziwiłłów, Lachowicze – Sapiehów, Ostróg – Ostrogskich, Brzeżany – Sieniawskich czy Podhorce – Rzewuskich. Przedstawiciele tych rodzin panowali nad terytoriami większymi od wielu współczesnych im państw i musieli dbać o to, żeby ich rodowe siedziby miały odpowiednio reprezentacyjny wygląd. Szczególnej wartości nabierały te miejsca, które pozostawały dłużej główną siedzibą i centrum rozległych dóbr należących do jednej rodziny, jak Nieśwież, przez prawie pięćset lat pozostający w rękach Radziwiłłów.
Drugim rodzajem zamku były twierdze państwowe będące ośrodkami lokalnych władz administracyjnych – w Rzeczypospolitej głównie starostw. Budowane były na ogół w dogodnym komunikacyjnie miejscu. Ich wygląd i budynki były czysto użyteczne, a ich liczba i funkcje zależały w dużym stopniu od gęstości zaludnienia i zamożności okolicy. Rzadko posiadały reprezentacyjne budowle, a ozdabiali je często lokalni artyści. Wznoszono je z reguły w sąsiedztwie miasta i często, tak jak w Krzemieńcu na Wołyniu lub Kamieńcu Podolskim, były ważnym elementem systemu obrony miasta. Musiały zapewnić miejsce na sprawowanie sądów, przechowywanie ksiąg ziemskich, areszt i pilnującą porządku załogę. Na utrzymanie takiego zamku przeznaczano określone dochody z należących do państwa dóbr, ale już od starosty zależało, na co je spożytkuje. Bardzo często zdarzało się, że budynki i mury były w fatalnym stanie, ponieważ pieniądze wykorzystywane były w inny sposób.
Trzecim typem zamku była budowla o czysto militarnym przeznaczeniu. O lokalizacji decydowały wyłącznie potrzeby wojskowe. Takie twierdze albo budowano na pograniczu państwa, albo w punktach o strategicznym znaczeniu – miały uniemożliwić lub utrudnić wtargnięcie wroga na terytorium państwa, mogły też kontrolować własnych poddanych lub strzec szlaków komunikacyjnych. Wznoszono je też czasem w bliskiej odległości od zamku zbudowanego po drugiej stronie granicy. Dobrym przykładem takich umocnień był na przykład zamek w Żwańcu, położony u ujścia Żwańczyka do Dniestru, niedaleko Chocimia, albo umocnienia Okopów Świętej Trójcy, mające blokować drogę z Chocimia do zajętego przez Turków Kamieńca Podolskiego.
Zamki o tym charakterze często były nieduże, miały ograniczoną do minimum liczbę budynków i innych pomieszczeń, sprowadzających się do prostych izb dla załogi oraz magazynów żywności i broni. W takich miejscach nie zawracano sobie głowy dziełami sztuki i droższymi materiałami budowlanymi w rodzaju włoskich marmurów i egzotycznych gatunków drewna. Gdy takie zamki stawały się niepotrzebne, często były pozostawione swojemu losowi i szybko niszczały. Czasem ich nie odbudowywano ze zniszczeń wojennych. Ten ostatni typ budowany był często w odludnych okolicach. Zdarzało się też, że były przejmowane przez prywatne rodziny szlacheckie i przebudowywane na rezydencję.
W historii Rzeczypospolitej zapisali się władcy, którzy aktywnie tworzyli całe systemy zamków i twierdz, chroniących szlaki handlowe lub granice państwa. Na kresach byli to: Kazimierz Wielki w połowie XIV wieku, który zainicjował powstanie lub odbudowę wielu umocnień po zajęciu Rusi Halickiej i Podola, oraz Jagiellonowie – Zygmunt Stary i Zygmunt August, a także królowa Bona, która bardzo aktywnie i niebezinteresownie dbała o rozwój Podola i Wołynia, a po której pozostała pamiątka w postaci zamku o włoskiej nazwie Bar. Program odbudowy kresowych twierdz mieli również władcy z dynastii Wazów, zwłaszcza Władysław IV, który na Dzikie Pola sprowadził francuskiego architekta i inżyniera wojskowego Wilhelma de Beauplana, który modernizował i budował liczne zamki i umocnienia, między innymi w Brodach, Barze, Krzemieńczuku i Kudaku. Większość z jego dzieł została wkrótce zniszczona przez powstańców Bohdana Chmielnickiego.
Podobny funkcjonalny podział dotyczył zamków prywatnych, z tą różnicą że ich wielkość, wartość artystyczna i siła obronna w dużym stopniu zależały od zasobów właściciela i były bardziej niż w przypadku zamków państwowych nietrwałe. Tu także można było wskazać główne siedziby właściciela, lokalne centra administracyjne dóbr zarządzane i zamieszkane przez zarządców i obiekty o wyłącznie militarnym charakterze.
Na wschodnich kresach Rzeczypospolitej podział na zamki państwowe i prywatne zacierał się i niknął. Podział na zamki królewskie i prywatne, zwłaszcza na ziemiach ukrainnych, ulegał często zatarciu. Niejednokrotnie zdarzało się, że raz nadany przez władcę tytuł starosty – wraz z królewskimi majątkami przeznaczonymi na jego utrzymanie oraz zamkiem, czyli siedzibą starosty – przechodził z ojca na syna przez kilka pokoleń, aby w końcu stać się prywatną własnością magnata z nadania kolejnego władcy. Tak się stało na przykład w przypadku zamku w Międzybożu. Na południu Rusi Halickiej i Podola powstało najwięcej zamków, z których do dzisiaj pozostały głównie ruiny.
Innym istotnym podziałem było grupowanie zamków ze względu na środowisko geograficzne, w którym były wznoszone. Położenie i otoczenie naturalne miało istotny wpływ nie tylko na kształt oraz zastosowane rozwiązania techniczne samego zamku, ale również na wygląd całej okolicy. W dużym stopniu decydowało też o materiale budowlanym, który został użyty do konstrukcji budynków i umocnień.
Ze względu na środowisko geograficzne, w którym powstawały zamki, można za badaczami wymienić cztery kategorie twierdz, różniących się zastosowanymi rozwiązaniami technicznymi i materiałem budowlanym.
Najczęściej spotykanym na Kresach rodzajem zamków był typ nizinny – lokowane były one nad rzekami, na terenie mokradeł i bagien, jak na przykład Birże, Nieśwież, Bar, Ołyka, Zbaraż i Żółkiew, na przesmykach między jeziorami, jak Stare Troki, lub na wyspach, jak Troki. Czasem zamek stojący na półwyspie nad rzeką odcinano od lądu przekopem – jak w Łucku – tworząc w ten sposób wyspę. Niektórzy badacze zamki budowane na wyspach, przy rzekach i zatokach morskich wydzielają w osobną grupę zamków wodnych. Niezależnie od nazwy, budowane były w podobny sposób co reszta twierdz.
Takie zamki były szczególnie popularne na terenach Litwy i Białorusi, na których nie brakowało pojezierzy i wolno toczących się rzek, pełnych rozlewisk i bagien. Wykorzystywano chętnie półwyspy powstałe z połączenia dwóch rzek. Budowę zamku na takim terenie zaczynano od wyboru lekko wzniesionego wśród mokradeł miejsca lub usypania wzniesienia, na którym stanie twierdza. Później budowano prowadzącą do niego groblę lub pomost.
Do budowy używano głównie drewna i cegły oraz, zwłaszcza na terenach polodowcowych Litwy i Białorusi, nieociosanych kamieni polnych. Starczało ich przeważnie na podwaliny murów i fundamenty zamków. Ważnym elementem obronnym były rowy, fosy i ziemne wały.
Kolejnym typem budowli był zamek skarpowy. Tego typu fortece wznoszono na stromych brzegach rzek. Oszczędzano w ten sposób czas i–materiały budowlane, ponieważ z jednej strony broniony był przeszkodą naturalną – skarpą, i od tej strony można było budować słabsze umocnienia lub nie wznosić ich wcale. Tego typu zamków szczególnie dużo było nad Dniestrem i jego dopływami. Zamkiem skarpowym był między innymi Rakowiec nad Dniestrem, a najbardziej znanym – Chocim. Były to zazwyczaj jedne z najstarszych lokalizacji zamków.
Rodzajem najbardziej kojarzącym się z prawdziwym
zamkiem były zamki wyżynne, budowane na szczytach wzgórz i gór lub na cyplach skalnych nad rzekami. Czasami, jak w Olesku, wykorzystywano samotne wzgórze wznoszące się nad równiną. Wielkość i kształt takiego zespołu zamkowego określał z reguły profil szczytu, na którym go posadowiono. Tego rodzaju zamki szczególnie chętnie wznoszono na południu województwa ruskiego i na Podolu. Najbardziej znanymi tego typu twierdzami były: Krzemieniec, Trembowla, Wysokie Zamki w Wilnie i Lwowie, Czortków, Czerwonogród czy Satanów. Szczególne położenie miała najmocniejsza twierdza Podola – Kamieniec Podolski. Wybudowana została w wąskim przesmyku między brzegami, a raczej na jednym brzegu rzeki Smotrycz, która płynęła w tym miejscu w bardzo głębokim wąwozie i tworzyła niemal zamkniętą pętlę, zaś w jej środku wyrosło miasto. Można więc chyba zaliczyć go do zamków skarpowych.
Zamki wyżynne zbudowane były przeważnie z miejscowego kamienia. Na Podolu był to zazwyczaj czerwony piaskowiec, łatwy do obróbki, ale dość miękki i szybko ulegający erozji. Dlatego pozbawione opieki, szybko zamieniały się w ruinę. Rozwój technik oblężniczych i artylerii sprawił, że pozornie trudne do zdobycia umocnienia rzadko kiedy wytrzymywały dobrze przygotowane oblężenie.
Grody i najstarsze zamki wznoszono przede wszystkim na planie koła lub owalu. Później średniowieczny zamek budowany był najczęściej na planie czworokąta lub kwadratu. Zdarzały się obiekty wybudowane na planie trójkąta, jak powstały w końcu XVI wieku na półwyspie w rozlewiskach rzeki Zbrucz zamek w Tokach czy Zinków nad Uszycą. W zależności od wielkości i zamożności budowniczego budynki mieszkalne i gospodarcze zajmowały jedną lub więcej boków budowli, pozostałe były chronione prostymi odcinkami murów obronnych oraz fosą. Na zamkowym dziedzińcu często wznosiła się wieża, będąca zazwyczaj magazynem broni, żywności i mieszkaniem gospodarza lub załogi. W podziemiu znajdowały się piwnice, w których czasami urządzano więzienie. Stąd wzięła się nazwa średniowiecznej kary wieży
, czyli więzienia. Z czasem czworobok murów zaczęto wzmacniać narożnymi wieżami. Przeważnie czterema, ale niekiedy, ze względów oszczędnościowych, budowano tylko dwie lub trzy, lub nawet jedną, wznoszoną od strony największego zagrożenia. Standardem stała się wieża wznoszona nad bramą.
W takiej wieży, oprócz koszar straży, urządzano często zamkową kaplicę, jeśli nie wzniesiono świątyni na dziedzińcu. Jeśli zamek był równocześnie siedzibą władcy lub magnata, w głównym budynku, z reguły na drugiej kondygnacji, urządzano pomieszczenie reprezentacyjne – wielką salę, nazywaną także aulą, którą zdobiono w najbardziej wyszukany sposób, by podkreślić siłę i władzę gospodarza. W takiej sali władca przyjmował ważnych gości i posłów, sprawował sądy i urządzał uczty. Ważnym elementem wystroju głównego pomieszczenia był tron lub inne wyróżnione miejsce dla panującego oraz – służący do ogrzewania, często olbrzymich rozmiarów – kominek. Miejsce takich auli w późniejszych pałacach zajęła reprezentacyjna sala balowa. O bogactwie feudała świadczyła też liczba mieszkających stale na zamku gości, nazywanych też rezydentami, którzy w zamian za utrzymanie i gościnę pełnili również rolę przybocznej świty. Pomieszczenia na poziomie dziedzińca przeznaczano na ogół na stajnie, kuchnię, pomieszczenia dla kancelarii, żołnierzy i służby.
W zamkach typowo militarnych potrzebne były większe piwnice i pomieszczenia na broń i proch. W największych obiektach przeznaczano na te potrzeby oddzielny budynek, nazywany arsenałem lub cekhauzem.
Ważnym elementem każdego zamku była studnia, która dostarczała wody pitnej podczas oblężenia. Często studnie takie w zamkach wznoszonych na wzgórzach były głębokie na kilkadziesiąt metrów. W Chocimiu zamkowa studnia ma prawie 60 metrów głębokości. Tam, gdzie wykopanie studni było trudne lub niemożliwe, jak na przykład w Krzemieńcu, budowano cysterny na wodę deszczową. W prawie wszystkich kresowych zamkach na dziedzińcu budowano specjalne pomieszczenia, nazywane z ruska horodniami, w których okoliczni bogatsi mieszkańcy składali w chwilach zagrożenia swoje ruchome dobra.
Zamki władców szybko okazywały się zbyt ciasne dla wszystkich sług i dworzan. Dlatego często obok zamku właściwego powstawał drugi, z reguły słabiej ufortyfikowany, ale o większej powierzchni, nazywany z reguły podzamczem lub zamkiem dolnym. Taka budowla miała własne umocnienia, a od zamku górnego oddzielona była najczęściej murem i fosą. Tam przede wszystkim umieszczano stajnie, bardziej dokuczliwe warsztaty zamkowych rzemieślników oraz mieszkania dla mniej ważnych dworzan i gości.
Na początku XV wieku wraz z rozwojem technik oblężniczych i pojawieniem się artylerii – bombard na ziemiach polskich użyto już w 1410 roku w bitwie pod Grunwaldem i podczas oblężenia krzyżackiego Malborka – proste wieże obronne zostały zastąpione przez baszty. W porównaniu do wież baszty były z reguły niższe, przystosowane do użycia broni palnej przez obrońców. Budowano je przeważnie nieco wysunięte przed lico muru, dzięki czemu strażnicy mogli bronić również odcinka wzdłuż murów. Częściej niż wieże były tworzone na planie koła lub wieloboku. Nadawały się do użycia broni palnej, miały więcej strzelnic i często przystosowane były do ustawienia w nich bombard. W XVI wieku, wraz z rozwojem broni strzeleckiej i artylerii, baszty przekształciły się w nieco niższe i bardziej wysunięte z muru okrągłe basteje, lepiej przystosowane do nowszych długolufowych armat.
Systemy bastionowe narodziły się na początku XVI wieku we Włoszech, najbardziej rozwiniętych w Europie pod względem techniki militarnej. Bastion zastąpił basteję. W odróżnieniu od niej miał kształt ostrokątnego czworolub sześcioboku. Wielokątny kształt bastionu lepiej sprawdzał się w walce, bo nie pozostawiał pod murem tak zwanych martwych pól ostrzału
, czyli miejsc bezpośrednio u stóp muru obronnego, w których atakujący byli niewidoczni dla celujących z murów i bastei obrońców.
Na projektach i wybudowanych twierdzach włoskich wzorowała się cała Europa. Odmian fortyfikacji bastionowych było tak wiele, że dla wygody opisu wydzielono tzw. szkoły fortyfikacyjne, charakterystyczne dla pewnych krajów i epok.
Już w XVI wieku powstała szkoła starowłoska, którą charakteryzowały stosunkowo małe i płaskie bastiony, połączone długimi odcinkami prostych murów, nazywanymi kurtynami, dla których wzmocnienia zaczęto wznosić tzw. dzieła pośrednie nazwane po włosku piatta forma – nieduży występ w środku kurtyny murów z miejscem dla dział i możliwością prowadzenia ostrzału także wzdłuż muru. Przed murami i suchą fosą wznoszono odziany
, czyli wzmocniony murowaną skarpą wał ziemny, o zboczu łagodnie nachylonym w stronę potencjalnego ataku dla ułatwienia broniącym ostrzału z biegnącej skrajem wału tzw. drogi ukrytej.
W drugiej połowie XVI wieku szkołę starowłoską zastąpiła nowowłoska. Zmienił się kształt bastionów, na których stworzono miejsce na ustawienie większej liczby armat. Pojawiły się kazamaty – schrony w bastionach przykryte grubą warstwą ziemi, chroniące obrońców przed ogniem artyleryjskim, oraz poterny – podziemne korytarze, łączące kazamaty z innymi częściami twierdzy. Na bastionach pojawiły się po raz pierwszy wieżyczki obserwacyjne – kawaliery oraz nadszańce – specjalne stanowiska dla artylerii ustawione na bastionie. Przed prostymi odcinkami murów umieszczano wzmacniające obronę trójkątne raweliny, które zastąpiły piatta forma. Przykładem szkoły nowowłoskiej na Kresach jest między innymi wybudowana około 1630 roku twierdza w Dubnie na Wołyniu.
Na początku XVII wieku wiodącą rolę w inżynierii fortyfikacyjnej odgrywały Niderlandy. Wiązało się to z długotrwałą wojną, jaką toczyły niderlandzkie prowincje z Hiszpanią o uwolnienie się od władzy katolickich Habsburgów. Holendrzy walczyli z oddziałami hiszpańskich najemników i do walki potrzebne im były łatwe do szybkiego wybudowania (a więc także tanie) umocnienia. W Polsce twierdze bastionowe budowano od końca XVI wieku. Tak powstały zupełnie nowe twierdze, jak na przykład Zamość czy opisany poniżej zamek wvŻółkwi, wzniesiony na samym początku XVII przez hetmana Stanisława Żółkiewskiego, a także wzniesiony w latach dwudziestych XVII wieku zamek w Zbarażu. Umocnieniami bastionowymi wzmacniano także starsze zamki, takie jak Mir czy Bar.
Początek XVII wieku był także okresem największej ekspansji Rzeczypospolitej na wschód. Władcy z dynastii Wazów i kresowi magnaci budowali i umacniali już istniejące twierdze i zamki. Dlatego na kresach Rzeczypospolitej powstało w tym okresie wiele fortyfikacji tzw. szkoły staroholenderskiej. Charakteryzowała się ona względną prostotą oraz szybkością i niskimi kosztami budowy. Zrezygnowano w niej z budowania murowanych skarp bastionów, budując tzw. wał nieodziany – osypywanie się ziemi z wału powstrzymywano faszyną lub darnią. Nie budowano kazamat, stosowano palisady i nawodnione fosy. Wymyślono nowe typy dzieł obronnych zewnętrznych – rogowe i koronowe.
W drugiej połowie XVII wieku w szkole nowoholenderskiej powrócono do stosowania muru odzianego i pojawiły się nowe, skuteczniejsze typy bastionów. W Rzeczpospolitej był to okres powstania Bohdana Chmielnickiego, wojny z Rosją i szwedzkiego potopu. Wojny te, toczone na ziemiach Rzeczypospolitej, przyniosły kompletne zniszczenie wielu wspaniałych niegdyś zamków i twierdz. Niektórych z nich już nie odbudowano. W XVIII wieku, poza nielicznymi wyjątkami, nie wznoszono już nowych twierdz, a co najwyżej wspaniałe magnackie i szlacheckie pałace i dwory.
Rozbiory Polski położyły kres potrzebie wznoszenia zamków na Kresach. Na przełomie XVIII i XIX wieku Rosja podbiła i podporządkowała sobie ziemie zajmowane przez Kozaków i Tatarów i pokonała Turków. Jednymi z nielicznych wybudowanych przez Rosjan na Kresach umocnień był wołyński trójkąt twierdz Dubno – Równe – Łuck, który powstał w drugiej połowie XIX wieku. Były to twierdze nowego typu, składające się z wielu ceglanych i betonowych fortów rozmieszczonych na dużej przestrzeni. W XIX wieku Rosjanie zbudowali też twierdze w Brześciu Litewskim, Grodnie i Kownie. Rozwój sztuki wojennej, a zwłaszcza artylerii dalekosiężnej, oraz zwiększenie się liczebności walczących armii sprawił, że nawet nowsze twierdze, poza bardzo nielicznymi, straciły dawne znaczenie. Zaczęto budować twierdze rozproszone, w których centrum, nazywane czasem cytadelą, otoczone było pierścieniem fortów artyleryjskich, a później całe, rozciągające się na dziesiątki kilometrów warownie, które zdolne były zmieścić lub odeprzeć armie liczące setki tysięcy żołnierzy. Zamki nie były już potrzebne. Opuszczone, szybko popadały w ruinę.
Wiele zamków, zwłaszcza takich, które nie były głównymi siedzibami rodów magnackich, po zniszczeniach pod koniec istnienia I Rzeczypospolitej, w czasie powstania kościuszkowskiego i wojen napoleońskich, zostało opuszczonych i szybko niszczało. Popadały w ruinę nawet te zamki, które ominęły zniszczenia i rabunki dokonywane przez armie zaborców. Wielu właścicieli w nowej sytuacji straciło majątki, które zapewniały środki na utrzymanie kosztownych budowli. Samo ogrzewanie wielkich, liczących dziesiątki sal i komnat obiektów, wymagało dużych nakładów finansowych i wielu osób służby. Największe magnackie rodziny musiały utrzymywać dziesiątki zamków i pałaców i nie zawsze przykładały się do tego należycie. Zwłaszcza że od XVI wieku panowała wśród zamożnej szlachty – posesjonatów – zasada zastaw się, a postaw się
, i w myśl tej zasady budowano za wielkie i zbyt kosztowne zamki, które trudno było im potem utrzymać.
Wiele zamków zostało sprzedanych mniej zamożnym ziemianom, którzy, nie mogąc unieść kosztów utrzymania całego obiektu, wydzierżawiali poszczególne części wszystkim zainteresowanym. Zdarzało się, że nowy właściciel sprzedawał część lub całość zamkowych ruin na rozbiórkę i odzyskanie materiałów budowlanych. Robiły tak też władze miast, które stały się właścicielami ruin słynnych niegdyś zamków. Rozebrane zostały częściowo zamki w Krzywczach i wybudowany na początku XVII wieku zamek Herburtów w Kudryńcach nad Zbruczem w ziemi tarnopolskiej, zamek dolny w Łucku i wiele innych.
Wiele obiektów rozebrano ze względów nie tyle finansowych, co estetycznych i higienicznych. W XIX wieku w całej Europie usuwano ruiny zamków i mury miejskie, by poprawić estetykę i wpuścić do miast świeże, zdrowe powietrze. Na ich miejscach urządzano parki lub place. Przykładem są krakowskie Planty, a na Kresach zamki w Olesku i Mirze, które co prawda ocalały, ale ich podzamcza zamieniono w parki i ogrody. To samo wydarzyło się w Czerwonogrodzie, gdzie hrabia Poniński rozebrał mury i połowę XVI‑wiecznego zamku, by pozostałą część przebudować na okazałą rezydencję otoczoną wspaniałym parkiem.
W wielu zamkach, głównie stanowiących centrum administracyjne dóbr, w drugiej połowie XIX wieku bardziej przedsiębiorczy arystokraci i ziemianie zaczęli urządzać zakłady przemysłowe, głównie browary i gorzelnie. Taki los spotkał należący do Potockich nizinny zamek w Podhajcach leżący w połowie drogi między Stanisławowem a Tarnopolem, w którym uruchomiono i gorzelnię, i browar. Obecnie w Podhajcach wsławionych zwycięstwami Jana III Sobieskiego nad Tatarami po zamku nie pozostał najmniejszy ślad. Browar urządzono też w renesansowym zamku nizinnym Sieniawskich w Brzeżanach, wybudowanym nad rzeką Złota Lipa około 60 kilometrów na zachód od Tarnopola. W obiekcie tym znaleziono również miejsce na wojskowe składy i magazyny. W zamku wzniesionym w XVI wieku przez ród Sieniawskich w Satanowie nad Zbruczem pod koniec XIX wieku wybudowano cukrownię. Właściciele robili to albo na własny rachunek, albo wydzierżawiali zamek na fabrykę przedsiębiorcom, którymi na kresach bardzo często byli Żydzi. Stąd pojawił się często spotykany stereotypowy przekaz o cennej pamiątce narodowej rozebranej na cegły przez Żydów. Władze zaborcze często urządzały w zamkach siedziby urzędów, koszary (jak na przykład w Międzybożu) lub więzienia (w Żółkwi), znacznie rzadziej szkoły. Na te ostatnie lepiej nadawały się siedziby kasowanych zakonów.
Dopiero schyłek XIX wieku przyniósł refleksję nad wartością zachowanych pozostałości fortec dla historii i pamięci narodowej. Początkowo nieśmiało i powoli narodził się ruch ochrony zabytków, wykorzystywany jako odtrutkę dla ducha narodowego na rusyfikację i germanizację społeczeństwa polskiego. Jednym z pierwszych przejawów troski o pamiątki przeszłości było przerwanie niszczenia ruin zamku w Trokach oraz wykupienie zamku w Olesku przez komitet społeczny przygotowujący się do jubileuszu związanego z postacią króla Jana III Sobieskiego. Kolejne olbrzymie zniszczenia przyniosły obie wojny światowe oraz sowiecka rewolucja. Wiele z bardzo cennych zabytkowych zamków dopiero teraz zaczyna się remontować i rekonstruować.
Kresowe zamki i rezydencje często służyły za siedziby dla wielu pokoleń rodów panujących, magnackich i szlacheckich. Były świadkami licznych wydarzeń o znaczeniu historycznym, a ich właściciele i mieszkańcy niejednokrotnie kształtowali historię nie tylko tych ziem, ale także całej Europy.
Zamki, ich najbliższe okolice oraz wydarzenia, które się w nich odbyły, stały się również natchnieniem wielu artystów. Dzięki ich twórczości, często bardzo osobistej lub o wysokiej wartości artystycznej, niektóre miejsca i fakty stały się bardziej znane i bliskie sercu i weszły na stałe do polskiej – i nie tylko – pamięci narodowej.
Zamki kresowe najmocniej rozsławił Henryk Sienkiewicz w swojej Trylogii. Na powieściach Sienkiewicza wychowały się całe pokolenia polskich patriotów. Przypomniały je następnie ekranizacje Potopu, Pana Wołodyjowskiego oraz Ogniem i mieczem. Dzięki nim zamki w Zbarażu, Kamieńcu Podolskim, Barze, Kiejdanach i Trembowli znają prawie wszyscy Polacy.
Zamki w Krzemieńcu, Wilnie i Nowogródku obecne są w poezji Adama Mickiewicza i Juliusza Słowackiego. Kresowe zamki mają także znaczenie dla Litwinów i Białorusinów. Czasami jest to wspomnienie wspólnej walki przeciwko wspólnemu wrogowi – jak w przypadku bitwy pod Chocimiem w 1620 roku, a czasem konflikt polsko‑litewski lub polsko‑ukraiński, kształtujący świadomość historyczną Litwinów i Ukraińców. Tym, czym dla Polaków jest Ogniem i mieczem, dla Ukraińców jest powieść Mikołaja Gogola Taras Bulba, w której dużą rolę odgrywa oblężenie zamku w Dubnie.
W przeszłości kresowe zamki stanowiły także ogniska kultury i działalności patriotycznej, a dzięki nagromadzeniu w nich zbiorów dzieł sztuki i archiwaliów – stawały się także muzeami i archiwami dziejów narodowych.
Do naszego atlasu zdecydowaliśmy się wybrać trzynaście szczególnie cennych zamków z kilkudziesięciu najważniejszych dla polskiego dziedzictwa narodowego obiektów, które pozostały za naszą wschodnią granicą. Dokonując tego trudnego wyboru, kierowaliśmy się kilkoma kryteriami, z których najważniejszymi były:
Staraliśmy się również zaprezentować na planach różnorodność zamków i twierdz tak pod względem czasu powstania, jak i typu budowli. Z tego powodu na planszach nie znalazło się kilka obiektów, które z wielu powodów powinny się na nich znaleźć, ale były zbyt podobne do innych zaprezentowanych zamków. Samych rezydencji rodu Radziwiłłów można by było wskazać około dziesięciu. Dlatego w Suplemencie zamieszczamy krótkie opisy zamków, które nie znalazły się na prezentowanych planszach, a o których warto wspomnieć.
Zapraszamy do lektury i samodzielnego poznawania niezwykłej historii kresowych twierdz Rzeczypospolitej!
Na Podolu, około 80 kilometrów na północ od ukraińsko‑mołdawskiej granicy wyznaczonej rzeką Dniestr, około 100 kilometrów na północny wschód od Kamieńca Podolskiego i 80 kilometrów na zachód od Winnicy, obecnie w obwodzie winnickim na Ukrainie.
Zamek nizinny, zbudowany w rozlewiskach i mokradłach rzeki Rów (Riw), prawego dopływu Bohu.
Murowany zamek wybudowany w stylu renesansowym w latach 1537–1540 na miejscu wcześniejszych drewnianych umocnień, rozbudowany w pierwszej połowie XVII wieku. Wielokrotnie niszczony i odbudowywany.
Pierwsze umocnienia w tym miejscu wybudowano pod koniec XIV wieku przez rządzący wtedy na Podolu ród Koriatowiczów, który wywodził się od Koriata, syna władcy Litwy, Giedymina.
Początkowo była to prosta, drewniana fortalicja zbudowana w dogodnym do obrony miejscu, w rozlewiskach rzeki Rów, strzegąca traktów handlowych wiodących z Mołdawii i Krymu przez Tarnopol do Lwowa oraz przez Berdyczów lub Winnicę do Kijowa. Płynąca w tym miejscu z zachodu na wschód rzeka Rów przecinała drogi wiodące z południa na północ. Szlaki nie były zbyt uczęszczane, częściej od kupców poruszały się nimi uzbrojone oddziały Kozaków, Tatarów i innych szukających przygód i łupów awanturników. Miejscowość również nazywała się Rów.
W XV wieku leżące na niespokojnej granicy z Mołdawią i Dzikimi Polami miasto narażone było na częste najazdy Tatarów. Wielokrotnie odpierało ataki, jednak w 1452 roku udało im się złupić Rów i uprowadzić w niewolę starostę Stogniewa Reja razem z rodziną. Ponownie zniszczyli miasto i zamek w 1528 roku.
Około 1538 roku królowa Bona, małżonka króla Zygmunta Starego, odkupiła miasto wraz z okolicznymi dobrami i rozpoczęła budowę murowanego zamku.
Budowę ukończono szybko, bo już w 1540 roku. Twierdzę wzniesiono z miejscowego białego kamienia na planie niemal regularnego kwadratu o boku długości około 190 metrów. Zamek posiadał pięć baszt – cztery narożne i piątą nadbramną.
Aby wzmocnić obronność miejsca, powiększono i poszerzono rozlewiska rzeki, tworząc z nich duży staw, broniący zamku od południa i zachodu. Zamek wyposażono w liczną i dobrze uzbrojoną załogę. Równocześnie lokowano w tym miejscu miasto, któremu król Zygmunt I Stary nadał liczne przywileje. Na pamiątkę miejscowości, z której pochodziła królowa, włoskiego Bari, zmieniono nazwę miasta na Bar. W herbie grodu znalazły się litery B. i S. – inicjały imienia i nazwiska królowej Bony Sforzy.
Bar stał się główną, obok Kamieńca Podolskiego i Międzyboża, twierdzą, broniącą Rzeczypospolitej od tatarskich i wołoskich najazdów. Zamek blokował jedną z trzech głównych dróg, którymi tatarskie czambuły z Krymu przedostawały się w głąb Rzeczypospolitej, podążając najczęściej w kierunku Lwowa. Nazywana była szlakiem kuczmańskim
, a wiodła stepem położonym między Dniestrem a Bohem. Zamek stał się też punktem wypadowym dla odwetowych wypraw, organizowanych przez polskich zagończyków. Wielką sławę zyskał w połowie XVI wieku starosta barski Bernard Pretwicz, którego wyprawy na podległe Turcji wybrzeże Morza Czarnego wywołały gniew sułtana.
Na początku XVII wieku nastąpiła rozbudowa twierdzy. Przyczynili się do tego dwaj sławni wodzowie, hetmani koronni Stanisław Żółkiewski i Stanisław Koniecpolski, będący również starostami barskimi. Pierwszy z nich rozpoczął w 1612 roku modernizację twierdzy. Prace nabrały tempa w 1630 roku, kiedy to pod kierunkiem wybitnych architektów i inżynierów wojskowych – pochodzącego z Wenecji Andrei dell’Aqua i Francuza Wilhelma de Beauplana – przebudowano Bar na nowoczesną twierdzę bastionową w stylu staroholenderskim. Dla oszczędzenia czasu i pieniędzy wykorzystano mury i baszty dotychczasowego zamku, dlatego twierdza nie ma kształtu regularnego pięciokąta, a czworokąta z redanem* zbudowanym w zachodniej kurtynie wałów. Odcinki murów między bastionami mają długość od 150 do 190 metrów. Do budowy wykorzystano tym razem także cegłę. Przygotowując się do kolejnych wojen z Turcją, wybudowano w Barze arsenał artylerii królewskiej. Planowano również otworzyć w mieście szkołę inżynierów wojskowych.
Rozwój miasta i twierdzy został gwałtownie przerwany przez powstanie Bohdana Chmielnickiego w 1648 roku. Zamek został zdobyty i zniszczony przez Kozaków dowodzonych przez atamana Maksyma Krzywonosa. Upadek Baru wywołał szok w Polsce, dobrze opisany w powieści Ogniem i mieczem noblisty Henryka Sienkiewicza. Pierwszy tom kończy się słowami, które weszły na stałe do języka ogólnego: Bar wzięty!
W latach 1672–1699 Bar, tak jak duża część Podola, znajdował się pod okupacją turecką. Po odzyskaniu Podola przez Polskę zamek został odbudowany, ale nie odzyskał już swojego dawnego znaczenia.
Ostatnim ważnym momentem w dziejach zamku był rok 1768. Właśnie tutaj 29 lutego zawiązano skierowaną przeciwko Rosji i rządom króla Stanisława Augusta Poniatowskiego konfederację szlachty w obronie wiary katolickiej i niepodległości Rzeczypospolitej, nazwaną konfederacją barską. 19 czerwca 1768 roku wojska rosyjskie wspierane przez oddziały polskie wierne Stanisławowi Poniatowskiemu zdobyły Bar i walki przeniosły się w inne regiony kraju.
Wtedy to Bar stał się sławny dzięki postaci jednego z duchowych przywódców konfederacji, księdza Marka Jandołowicza, przeora klasztoru zakonu karmelitów w Barze. Jego udział w konfederacji i w obronie Baru stał się tematem wielu utworów literackich, z których najważniejszym jest dramat Ksiądz Marek napisany w 1843 roku przez Juliusza Słowackiego. Dzieło to Słowacki uważał za jedno z najważniejszych w swojej twórczości, a zamieszczona w nim, zaczynająca się od słów: Nigdy z królami nie będziem w aliansach…
, Pieśń konfederatów barskich, będąca twórczą przeróbką autentycznej pieśni konfederatów, jest popularna do dzisiaj.
Po rozbiorach Polski miasto i twierdza straciły zupełnie znaczenie. Zamek często zmieniał właścicieli, popadając w coraz większą ruinę. Od połowy XIX wieku stał się własnością państwa rosyjskiego i uległ prawie całkowitej degradacji.
Do dziś zachowały się imponujące pozostałości bastionów i murów zamkowych, które podziwiać można w ogólnodostępnym parku miejskim.
Zamek nie ma własnej strony internetowej.
Północ Litwy, pogranicze historycznych krain: litewskiej Żmudzi i łotewskiej Kurlandii (nazywanej też Semigalią), około 170 kilometrów na północ od stolicy Litwy, Wilna, i 100 kilometrów na południe od Rygi, stolicy Łotwy. Obecnie w rejonie birżańskim, okręgu poniewieskim.
Zamek nizinny wybudowano na niewielkim wzniesieniu między rzekami Oposzcza i Agłona, na południowym brzegu utworzonego sztucznie z połączenia tych rzek jeziora Szyrwena.
Wzniesiony w końcu XVI wieku w stylu renesansowym, przebudowany dwukrotnie w XVII wieku, zniszczony i opuszczony po 1704 roku, odbudowany w latach osiemdziesiątych XX wieku.
Prywatna rezydencja magnacka. Pod koniec XVI i w XVII wieku główna twierdza broniąca Litwy od strony Inflant, a także miejsce koncentracji wojsk Rzeczypospolitej przed wyprawami wojennymi przeciwko Szwecji i Rosji. W drugiej połowie XIX wieku centrum administracyjne ordynacji birżańskiej Tyszkiewiczów.
Birże znane są przynajmniej od XIV wieku. Należały wtedy do władców Litwy. W 1492 roku stały się własnością rodu Radziwiłłów. Pierwszym z tego rodu panem na Birżach został Jerzy, hetman wielki litewski, ojciec przyszłej królowej Barbary Radziwiłłówny oraz Mikołaja Rudego
, od którego wzięła początek birżańska linia rodu. Mikołaj Rudy
jako kanclerz wielki litewski, hetman wielki litewski oraz wileński i trocki wojewoda był jednym z najpotężniejszych magnatów w Rzeczypospolitej. Stał się, wspólnie ze stryjecznym bratem Mikołajem Czarnym
, głównym protektorem protestantyzmu w Wielkim Księstwie Litewskim. W 1547 roku obaj otrzymali od cesarza Karola V Habsburga tytuły książęce, potwierdzone przez polskiego władcę. Dobra birżańskie stały się księstwem.
Zamek z Birżach wzniósł syn Mikołaja, Krzysztof Radziwiłł, o przydomku Piorun
. Podobnie jak ojciec był hetmanem wielkim litewskim, a swój przydomek zawdzięczał szybkości działania i sukcesom, jakie odnosił w wojnach ze Szwedami w Inflantach i podczas wyprawy pskowskiej króla Stefana Batorego przeciwko Rosji.
Nie znamy nazwiska architekta, który zaprojektował imponującą budowlę w renesansowym stylu palazzo in fortezza. Zamek, zbudowany na planie prostokąta, miał dwupiętrową, ośmioosiową (o szerokości ośmiu okien) część główną, z oknami drugiego piętra ukrytymi w stromym, dwuspadowym dachu, flankowaną dwiema czteroosiowymi, również trzykondygnacyjnymi, ale nieco wyższymi, przypominającymi wieże, częściami bocznymi. Od frontu budynek główny posiadał renesansowe krużganki. Całość otaczał kilkuhektarowy park.
Podczas odbudowy po zniszczeniu w 1625 roku otoczony został umocnieniami bastionowymi na planie regularnego czworokąta o boku długości 250 metrów.
W XVII wieku twierdza pełniła funkcję punktu zbornego wojska i magazynu zapasów dla armii Rzeczypospolitej, walczącej ze Szwedami i Rosjanami. Stąd w 1605 roku wyruszyła armia hetmana Karola Chodkiewicza do zwycięskiej bitwy pod Kircholmem. W 1625 roku została zdobyta przez szwedzkiego władcę Gustawa Adolfa. Zniszczono wtedy umocnienia, a król Szwecji wywiózł z Birż książęcy skarb, sześćdziesiąt spiżowych armat i wszystkie zapasy. Zamek został zdobyty z powodu nielicznej załogi. Jak pisał książę Krzysztof Radziwiłł, do skutecznej obrony twierdzy potrzeba było na stałe 2000 żołnierzy. Sejm Rzeczypospolitej przyznał księciu fundusze na odbudowę. Zmodernizowane umocnienia przydały się wkrótce podczas potopu szwedzkiego.
Podczas najazdu szwedzkiego w 1655 roku dziedzic Birż, hetman wielki litewski Janusz Radziwiłł, razem ze swoim kuzynem Bogusławem zawarli ze Szwedami porozumienie, w wyniku którego twierdza bez walki obsadzona została szwedzką załogą. Po pewnym czasie, bez większych bojów, znalazła się ponownie w polskich rękach. Na kilka lat Radziwiłłowie zostali pozbawieni swojego majątku, z którego dochody przeznaczane były na utrzymanie polskiego wojska. Janusz Radziwiłł zmarł w czasie potopu w otoczonym przez polską armię Tykocinie. Bogusław walczył po stronie króla szwedzkiego. Dzięki powieści Henryka Sienkiewicza Potop i jej filmowej ekranizacji Janusz i Bogusław Radziwiłłowie stali się głównymi złymi charakterami
i symbolami zdrady narodowej.
Po zawarciu pokoju ze Szwecją litewskie dobra, w tym Birże, zostały Bogusławowi zwrócone. Przystąpił wtedy do ich restauracji i przebudowy. Wzmocniono fortyfikacje, na wałach znalazło się miejsce dla osiemdziesięciu pięciu armat. Pałac odnowiono w stylu włoskim
. Prace ukończono w 1669 roku. W tym samym roku zmarł nagle książę Bogusław, ostatni Radziwiłł z kalwińskiej linii birżańskiej, a jego majątek drogą dziedziczenia i małżeństw przeszedł w ręce niemieckich rodzin książęcych.
Ostatni raz na arenie dziejów zamek w Birżach pojawił się na początku XVIII wieku podczas wojny północnej, w której Szwecja i Rosja walczyły o panowanie nad basenem Morza Bałtyckiego. W lutym 1701 roku spotkali się w nim król Polski August II Mocny i car Piotr I, który namawiał polskiego władcę do wystąpienia przeciwko Szwecji, której wojska stacjonowały w Rzeczypospolitej. Na Litwie wojska polskie i litewskie walczyły po obu stronach konfliktu. W 1704 roku Szwedzi zdobyli zamek i po złupieniu zniszczyli go, wysadzając w powietrze, żeby nie stał się punktem oporu przeciwników. Od tej pory zamek pozostał w stanie ruiny.
W połowie XVIII wieku po serii procesów, umów i ugód dobra birżańskie wróciły na własność do Radziwiłłów. Zamek nie został jednak odbudowany.
Ostatnim właścicielem z tego rodu był książę Dominik. W 1810 roku wstąpił on do armii Księstwa Warszawskiego i dwa lata później razem z armią Napoleona odbył kampanię rosyjską. Zmarł w 1813 roku w wyniku ran odniesionych w bitwie pod Hanau. Po klęsce Napoleona większość litewskich dóbr Dominika Radziwiłła została zajęta przez Rosjan, a później przejęta przez ród Tyszkiewiczów. W 1860 roku Jan Tyszkiewicz utworzył z nich ordynację birżańską, liczącą sto osiemdziesiąt jeden wsi, siedemdziesiąt siedem zaścianków i trzydzieści sześć folwarków, zajmujących w sumie ponad sto tysięcy hektarów ziemi. Swoją rezydencję wybudował po drugiej stronie jeziora. W pałacu, wzniesionym w połowie XIX wieku w stylu włoskiej willi, została zgromadzona imponująca biblioteka oraz kolekcja zabytków i dzieł sztuki.
W czasie powstania styczniowego pod Birżami, w dniach 7–9 maja 1863 roku, doszło do kilku potyczek między oddziałem powstańczym dowodzonym przez Zygmunta Sierakowskiego a rosyjskim zgrupowaniem generała Iwana Ganeckiego. W ich wyniku powstańcy zostali rozbici, a ich ranny dowódca wzięty do niewoli i stracony.
Po 1918 roku Birże znalazły się w państwie litewskim. W 1940 roku wraz z całym państwem zostały zajęte przez ZSRS i upaństwowione.
W latach osiemdziesiątych XX wieku zamek odbudowano z przeznaczeniem na muzeum regionalne. W pałacu Tyszkiewiczów mieszczą się biura miejscowej fabryki. Pałac połączony jest z drugim brzegiem jeziora najdłuższym na Litwie, liczącym ponad 500 metrów, drewnianym pomostem.
Strona internetowa zamku (dostępna w językach: litewskim i angielskim): https://www.birzumuziejus.lt/en/
Około 20 kilometrów na południe od Kamieńca Podolskiego i 60 kilometrów na północny zachód od Czerniowiec. Położone tuż za biegnącą Dniestrem granicą Podola, leży w krainie nazywanej Besarabią. W czasie zaboru austriackiego kraina należała do regionu Bukowina Północna. Obecnie jest w obwodzie czerniowieckim Ukrainy.
Zamek położony na stromym brzegu rzeki Dniestr, wśród jarów i wąwozów. Dookoła twierdzy znajdują się dużo wyższe wzniesienia, co może wskazywać na budowę umocnień przed rozwojem artylerii.
Początki zamku sięgają XIII wieku, główna część budowli powstała w drugiej połowie XV wieku. Rozbudowana przez Turków w drugiej połowie XVII wieku. W latach 1711–1718 zmodernizowano bastionowe umocnienia wybudowane dookoła zamku.
Twierdza strzegąca północnych granic hospodarstwa (państwa) mołdawskiego, terytorium będącego lennem Polski, a później Turcji. Zamek kontrolował wygodną przeprawę przez Dniestr na szlaku wiodącym znad Morza Czarnego przez Suczawę i Kamieniec Podolski do Kijowa i Lwowa. Traktem tym najczęściej poruszały się polskie wyprawy do Mołdawii oraz tureckie najazdy na ziemie Rzeczypospolitej. Po ostatecznym podporządkowaniu Mołdawii Turcji – graniczna twierdza imperium osmańskiego.
Ziemie, na których powstał Chocim, od XI wieku znajdowały się pod władaniem Rusi Halickiej. W XIV wieku weszły w skład hospodarstwa mołdawskiego – organizmu państwowego, usiłującego zachować względną niezależność od silniejszych sąsiadów: Królestwa Węgier, Królestwa Polskiego oraz imperium osmańskiego.
Twierdzę w Chocimiu zbudował – czy też, jak twierdzą niektórzy, rozbudował – jeden z najwybitniejszych hospodarów, Stefan III Wielki (1433–1504). Wcześniej, być może już w połowie XIII wieku, istniała murowana wieża, nazwana później wieżą północną. Stefan Wielki rozbudował zamek do wielkości 110 metrów na 55 metrów. Twierdza miała nieregularny kształt, wynikający z kształtu wzgórza, na którym została wzniesiona. Mury dochodziły do 8 metrów grubości. Równocześnie wybudowano piwnice, podniesiono poziom dziedzińca o ponad 8 metrów i podwyższono mury obronne. Na dziedzińcu powstały dwa pałace i budynki gospodarcze oraz studnia. Pogłębiona przez Turków ma ponad 50 metrów głębokości.
Zamek w Chocimiu stał się jedną z ośmiu twierdz, mających chronić państwo mołdawskie przed silniejszymi sąsiadami. W 1476 roku udało się jej obronić przed armią sułtana Mehmeda II.
Wielokrotnie wojska Rzeczypospolitej walczyły pod Chocimiem. Do historii Polski wpisały się jednak na trwale dwie wielkie bitwy: wojna chocimska w 1621 roku i listopadowa bitwa w roku 1673.
Preludium do wojny chocimskiej z 1621 roku była klęska armii koronnej w bitwie pod Cecorą w Mołdawii, w której zginął hetman Stanisław Żółkiewski, a hetman polny Stanisław Koniecpolski trafił do tureckiej niewoli. Rok później Rzeczpospolita przygotowała się lepiej do walki z siłami turecko‑tatarskimi. Dowódcą liczącej około 30 tysięcy żołnierzy armii został wsławiony pod Kircholmem hetman wielki litewski Jan Karol Chodkiewicz. Do królewskich oddziałów dołączyło około 30 tysięcy Kozaków zaporoskich pod dowództwem Piotra Konaszewicza‑Sahajdacznego. Hetman postanowił czekać na atak sił turecko‑tatarskich w Chocimiu. Zamek był zbyt mały, by pomieścić taką masę wojska, w niedużej od niego odległości zbudowano więc dwa warowne obozy. Armia turecka, która nadciągnęła na początku września, liczyła, według różnych szacunków, od 100 do ponad 200 tysięcy ludzi i wyposażona była w ponad sto dział. Od 2 września oddziały polskie odparły kilka szturmów armii Osmana II. Jednak 24 września zmarł w obozie Jan Karol Chodkiewicz, a oblężonym zaczęło brakować żywności i prochu. Także armia turecka była wycieńczona. Przystąpiono więc do negocjacji. 9 października podpisano traktat pokojowy, w którym obie strony zobowiązały się powstrzymywać napady tatarskie i kozackie. Polska zgadzała się też na zwierzchność turecką nad Mołdawią i opuszczenie Chocimia. Zawarcie pokoju na tych warunkach uznano za duży sukces strony polskiej.
Jeszcze większy rozgłos w całej Europie zyskało polskie zwycięstwo nad armią turecką odniesione pod Chocimiem w listopadzie 1673 roku. Imperium osmańskie stało wtedy u szczytu potęgi. Rok wcześniej zmusiło Rzeczpospolitą do podpisania upokarzającego pokoju w Buczaczu, który oddawał Turcji Podole z Kamieńcem Podolskim i czynił z Polski lennika Turcji. Dowodzona przez hetmana wielkiego koronnego Jana Sobieskiego 30‑tysięczna armia polska postanowiła rozbić podobnej wielkości, stacjonujący pod Chocimiem, w starych polskich szańcach z 1621 roku, turecki korpus Husseina Paszy. Nie było czasu na długie oblężenie, ponieważ w pobliżu znajdowały się inne tureckie armie, mogące w każdej chwili przyjść na pomoc oblężonym. Sobieski wykorzystał lepszą wytrzymałość na mróz polskiej armii. Przetrzymał swoich żołnierzy – i armię przeciwnika – w gotowości do szturmu i 11 listopada świtem zaatakował. W armii Husseina Paszy wybuchła panika. W ucieczce zginęli prawie wszyscy tureccy żołnierze. Błyskotliwe zwycięstwo przyniosło sukces Janowi Sobieskiemu – rok później opromienionego sławą pogromcy Turków hetmana wybrano królem Rzeczypospolitej. Nie osiągnięto jednak podstawowego celu wojny – odbicia Kamieńca Podolskiego i całego Podola. Pozostał on w tureckich rękach aż do 1699 roku.
W latach 1711–1718 Turcy przy pomocy francuskich inżynierów umocnili Chocim, budując pod zamkiem nowoczesne bastiony, bramy, mosty i koszary, a nawet meczet. Mimo to twierdza była kilkukrotnie zdobywana przez wojska austriackie i rosyjskie. Ostatecznie, w 1812 roku, wraz z całą Besarabią przeszła pod władzę Rosji. W 1918 roku weszła w skład Rumunii, a w 1940 roku została zajęta przez ZSRS. Po jego rozpadzie weszła w skład niepodległej Ukrainy. Nie odegrała już żadnej roli militarnej.
Twierdza jest restaurowana, a na jej terenie znajduje się muzeum historyczne.
Strona internetowa zamku (dostępna w językach: ukraińskim i angielskim): https://khotynska-fortecya.cv.ua/
Ukraina, około 20 kilometrów na północ od Chocimia i 100 kilometrów na południe od miasta Chmielnicki, stolicy obwodu. W czasach Rzeczypospolitej – stolica województwa podolskiego.
Zamek położony w wąskim przesmyku między stromymi urwiskami kanionu rzeki Smotrycz (prawego dopływu Dniestru), która w tym miejscu tworzy niemal pętlę. Zamek broni dostępu do miasta otoczonego stromymi wąwozami rzeki.
Gród wzmiankowany jest już w kronice Nestora z X wieku. W XIII wieku miasto miało już mury obronne. Budowa zamku związana jest z Jerzym Koriatowiczem, wnukiem Giedymina, który wspólnie z braćmi odebrał Podole z rąk tatarskich i w 1374 roku lokował miasto Kamieniec Podolski. Zamek w obecnej formie powstał najprawdopodobniej pod koniec XV wieku lub na początku wieku XVI.
Kamieniec Podolski był pierwszym, od strony Mołdawii i Turcji, miastem najpierw ruskim, później Rzeczypospolitej. Leżał na głównej drodze tureckich najazdów na Polskę. Z tego powodu nazwany został urbs antemurale christianitatis – miastem‑przedmurzem chrześcijaństwa. Położone w niezwykle obronnym miejscu uchodziło za klucz do Polski – powiadano, że kto trzyma Kamieniec Podolski, ten rządzi Podolem.
Było to jedno z najstarszych miast Rusi Halickiej. Niektórzy badacze utożsamiają z nim wymienione na mapie Ptolemeusza z II wieku n.e. grody Klepidava lub Petridava. Nie ma na to jednak dowodów. Na pewno wymienione jest w kronice Nestora z X wieku. W XIII wieku dostało się pod władzę tatarską. W XV wieku walczyli o miasto Litwini i Polacy. W końcu, po 1434 roku, miejscowość stała się stolicą należącego do Królestwa Polskiego województwa podolskiego. W 1620 roku sułtan Osman II na widok twierdzy i miasta miał powiedzieć, że skoro Allach stworzył to miejsce, to niech je sobie zdobywa, i nie przystąpił do oblężenia. W czasie powstania Bohdana Chmielnickiego miasto odparło wszystkie ataki Kozaków.
Miasto Kamieniec Podolski zostało ufortyfikowane przez naturę. Broniły go przede wszystkim strome, wysokie, miejscami na kilkadziesiąt metrów jary i urwiska rzeki Smotrycz. Miasto ulokowano na wyspie, stworzonej przez zataczającą niemal całą pętlę rzekę. Paradoksalnie zamek zbudowano w najsłabszym miejscu – wąskim przesmyku między stromymi ścianami wąwozu.
Według opisu z 1496 roku budowla posiadała już przynajmniej pięć murowanych wież, bramy prowadzące do zamku oraz na podzamcze i fosę. Przed 1544 rokiem królewski budowniczy Job Praet wybudował od zachodniej, najbardziej narażonej na atak strony, basztę, nazwaną Basztą Nową Zachodnią. Oprócz niej zamku broniły baszty nazywane: Lacką (czyli polską), Denną, Małą Zachodnią i Różanką. Zamek miał łącznie 13 baszt. Pozostałe nazywały się: Papieska (Praet przystosował ją do strzelania z armat), Kołpak, Wodna, Mała, Czarna, Komendancka, Lanckorońska i Tęczyńska. Zamek ma kształt czworokątny, podłużny, nieforemny i wymiary mniej więcej 200 metrów na 60 metrów.
Po klęsce pod Cecorą zdecydowano się wzmocnić obronność Kamieńca Podolskiego, budując od najbardziej narażonej na ataki zachodniej strony Nowy Zamek. Od strony północno‑zachodniej wzniesiono dwa półbastiony św. Michała, od południowo‑zachodniej – bastion św. Jerzego, dwa nadszańce* i dzieło obronne nazwane rogiem św. Maurycego
. Nowy Zamek wzmocnił bardzo obronę Kamieńca, okazał się jednak za słaby dla wyposażonych w nowoczesną technikę oblężniczą Turków.
W 1672 roku, po zaledwie dziesięciodniowym oblężeniu, miasto i zamek zostały zdobyte przez Turków. Armia sułtana Mehmeda IV zastosowała na szeroką skalę podkopy i miny, za pomocą których wysadziła w powietrze kilka baszt. Miasto się poddało.
W momencie kapitulacji w zamku miała miejsce eksplozja prochowni, która zabiła dowódcę obrony, pułkownika Jerzego Wołodyjowskiego, pochodzącego z Inflant majora artylerii Heykinga i kilkuset broniących miasta Kozaków. Bardzo prawdopodobne, że Heyking wywołał eksplozję przypadkowo. Wołodyjowski, tak jak jego Basieńka
– w rzeczywistości Krystyna – mieli już wtedy po przeszło 50 lat. Dzięki geniuszowi Henryka Sienkiewicza mały rycerz
i Ketling stali się symbolami patriotyzmu i bohaterskiej śmierci dla Ojczyzny. Upadek Kamieńca był szokiem dla Rzeczypospolitej. Każdy kandydat na króla musiał złożyć przysięgę, że odzyska miasto z rąk tureckich. Udało się to dopiero po 27 latach dzięki zawartemu z Turcją pokojowi.
Po odzyskaniu Podola zamek odbudowano i unowocześniono. Nie zdało się to na wiele. Podczas II rozbioru Polski w 1793 roku Rosjanie bez problemu zajęli miasto i twierdzę. Zostało stolicą rosyjskiej guberni. Po 1812 roku zamek zamieniono w więzienie. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę Kamieniec został po stronie sowieckiej Ukrainy.
Od 1937 roku twierdza pełni funkcję muzeum.
Strona internetowa miasta i muzeum (w języku ukraińskim): https://kam-pod.gov.ua/turistu/item/162-muzei-mista
Krzemieniec położony jest na Wołyniu, w zachodniej Ukrainie, 60 kilometrów na północ od Tarnopola i 500 kilometrów na wschód od Krakowa, w dolinie płynącej z południa na północ rzeki Ikwy, będącej prawym dopływem Styru. Miasto jest stolicą rejonu w obwodzie tarnopolskim Ukrainy.
Zamek został zbudowany na najwyższym wzniesieniu (397 metrów n.p.m.) jednego z trzech pasm wzgórz, ciągnących się ze wschodu na zachód przez Wołyń. To pasmo nazwane jest Górami Krzemienieckimi. W okolicach Krzemieńca pagórki są najwyższe i najbardziej strome, dlatego okolice nazywano kiedyś Szwajcarią wołyńską
. W 2011 roku na ich obszarze utworzony został park narodowy.
Strome zbocza Góry Bony położone są na wschód od centrum miasta, od którego oddziela je też dolina rzeki Ikwy. Kształt zamku jest dopasowany do szczytu góry. Mury stanowią wydłużony czworobok o zaokrąglonych rogach szerokości około 65 metrów, a długości 135 metrów. Wjazd usytuowany został w południowo‑wschodnim narożniku murów.
Należący do książąt ruskich drewniany zamek istniał w tym miejscu na pewno już na początku XIII wieku. Dzięki obronnemu położeniu w 1240 roku oparł się, jako jeden z zaledwie trzech w całej Rusi, wojskom mongolskim Batu‑chana. Dokładna data budowy murowanego zamku nie jest znana. Najprawdopodobniej wzniósł go, w stylu gotyckim, litewski książę Lubart w drugiej połowie XIV wieku. Budulcem był miejscowy kamień. W pierwszej połowie XVI wieku twierdza została rozbudowana w stylu renesansowym przez Janusza, biskupa wileńskiego, nieślubnego syna króla Zygmunta Starego, a później przez Królową Bonę, która otrzymała starostwo krzemienieckie w 1536 roku. Wykonano wtedy cysternę na wodę deszczową, a wieże przystosowano do użycia armat. W połowie XVI wieku zamek posiadał trzy baszty, dziewięć spiżarni i dwadzieścia osiem horodni, drewnianych budynków, w których okoliczna szlachta i bogaci mieszczanie składali swój majątek w czasie zagrożenia. Był wtedy doskonale wyposażony i według zachowanego spisu posiadał: dwadzieścia dziewięć dział dobrych
, dziesięć hakownic i trzydzieści trzy rusznice z odpowiednim zapasem prochu i kul. A na zaopatrzenie w żywność pracowały dwa folwarki i siedem młynów.
Zamek pełnił funkcję obronną, osłaniając Wołyń od zagrożenia z południa i południowego wschodu. Od połowy XIV wieku do trzeciego rozbioru Polski był siedzibą starostwa, zarządzany w imieniu władców Rzeczypospolitej przez starostów.
Gród w tym miejscu istniał już w 1226 roku, kiedy to ruski książę Mścisław pokonał siły króla Węgier Andrzeja. W 1240 roku zamek obronił się przed Tatarami, został jednak uszkodzony. Gdy później tatarscy chanowie po podbiciu Rusi nakazali podległym książętom zniszczenie twierdz, został zniszczony. Odbudowany po zrzuceniu tatarskiego panowania służył także za więzienie. Na początku XV wieku wielki książę litewski Witold więził w Krzemieńcu swojego stryjecznego brata Świdrygiełłę. Dowódcą pilnującej go załogi był niemiecki rycerz, zbieg z zakonu krzyżackiego. Książę Świdrygiełło nie był jednak zbyt dobrze strzeżony, ponieważ udawało mu się potajemnie wysyłać z zamku listy. Wiosną 1418 roku, przy pomocy swoich stronników, ruskich książąt Nosa i Ostrogskiego, po wycięciu całej pilnującej go załogi, zbiegł z więzienia.
Kres znaczenia Krzemieńca nastąpił w czasie powstania Bohdana Chmielnickiego. Po sześciotygodniowym oblężeniu został zdobyty przez wojska kozackie pod dowództwem Maksyma Krzywonosa. Zamek został złupiony, doszczętnie zniszczony i porzucony. Nigdy już go nie odbudowano.
Chociaż twierdza straciła w drugiej połowie XVII wieku znaczenie militarne i nie została odbudowana, miasto położone u stóp Góry Bony pozostało siedzibą starostwa i ważnym lokalnym ośrodkiem handlowym, także po rozbiorach Polski. W 1805 roku w zabudowaniach zlikwidowanego klasztoru Jezuitów Tadeusz Czacki założył szkołę średnią, która dzięki wysokiemu poziomowi nauczania szybko zdobyła popularność i sławę wykraczającą poza granice zaboru rosyjskiego. Nazywano ją wołyńskimi Atenami
. Wykładowcami zostali wybitni naukowcy z Wilna i Krakowa, między innymi historyk Joachim Lelewel. Liceum krzemienieckie zostało zamknięte przez carskie władze w ramach represji po powstaniu listopadowym w 1831 roku, a część kadry i pracowni zasiliła nowy cesarski uniwersytet w Kijowie. W jego miejsce w Krzemieńcu otworzono prawosławne seminarium. Szkoła działała zaledwie ćwierć wieku, miała jednak duże znacznie dla wykształcenia i wychowania patriotycznego wielu wybitnych Polaków. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę, w 1920 roku Liceum Krzemienieckie wznowiło działalność i kształciło uczniów do wybuchu II wojny światowej.
Jednym z nauczycieli sprowadzonych w 1806 roku przez Tadeusza Czackiego był Euzebiusz Słowacki, przyszły ojciec narodowego wieszcza. W Krzemieńcu wybudował dom i ożenił się z miejscową szlachcianką i tu w 1809 roku urodził się Juliusz. Chociaż rodzina przeniosła się wkrótce do Wilna, dla poety to Krzemieniec pozostał krainą dzieciństwa, do której wracał, także w swojej twórczości. W 2002 roku w dawnym dworku rodziny Słowackich otworzono muzeum Juliusza Słowackiego.
Zachowały się częściowo mury obwodowe zamku, mające pierwotnie 8–10 metrów wysokości i 2–3 metrów grubości, oraz (częściowo) gotycka, dwukondygnacyjna wieża bramna i również dwukondygnacyjny budynek mieszkalny w północno‑zachodniej części murów. Planowana jest rekonstrukcja twierdzy.
Zamek nie posiada własnej strony internetowej.
Strona internetowa krzemienieckiego muzeum Juliusza Słowackiego (w językach: polskim, ukraińskim i rosyjskim): http://mjsk.te.ua/
Łuck położony jest na Wołyniu, w północno‑zachodniej Ukrainie, około 150 kilometrów na wschód od Zamościa i około 160 kilometrów na północny wschód od Lwowa. Miasto jest stolicą obwodu wołyńskiego Ukrainy.
Zamek wzniesiony został na wysokim półwyspie w zakolu rzeki Styr, prawego dopływu Prypeci. Dla zwiększenia obronności miejsca u nasady półwyspu przekopano kanał, który w razie zagrożenia wypełniano wodą, zamieniając półwysep w wyspę. Zamek z miastem połączono mostem, początkowo zwodzonym, następnie, po wybudowaniu zamku dolnego – stałym.
Częściowo murowany zamek obronny zaczął wznosić po 1320 roku Giedymin, po opanowaniu przez Litwę księstwa halicko‑włodzimierskiego. Budowę murowanego zamku kontynuował po jego śmierci syn, książę Lubart, który otrzymał w spadku po ojcu księstwo włodzimierskie i uczynił z Łucka swoją główną siedzibę. W końcu XIV wieku wybudowano zamek dolny, z którego do dzisiaj zachowały się tylko skromne pozostałości.
Obronna rezydencja władców księstwa, później rezydencja wielkich książąt litewskich, następnie siedziba urzędów i sądów królewskich. Wewnątrz murów znajdował się również pałac biskupów (władyków) prawosławnych, a od drugiej połowy XVI wieku – greckokatolickich.
W X wieku Łuck należał do państwa kijowskiego, następnie do powstałego z jego rozpadu księstwa włodzimiersko‑halickiego. W 1320 roku gród znalazł się pod władzą litewską. W drugiej połowie XIV wieku walkę o podporządkowanie sobie księstwa podjął Kazimierz Wielki. Rządzący Łuckiem Lubart obronił się jednak przed wojskiem Kazimierza Wielkiego. Później uznał zwierzchność Kazimierza Wielkiego i rządził miastem jako lennik polskiego króla. Wołyń i Podole stały się krainami spornymi pomiędzy Królestwem Polskim, Królestwem Węgierskim i Wielkim Księstwem Litewskim. O władzę walczyli też między sobą liczni potomkowie Giedymina: Władysław Jagiełło, brat Jagiełły – Świdrygiełło, Witold i jego brat Zygmunt Kiejstutowicz. W walce o władzę sprzymierzali się często z Zakonem Krzyżackim, władcami ruskich księstw, Tatarami, a nawet mołdawskim hospodarem.
W XIV wieku zamek wytrzymał kilka oblężeń. Książę Lubart skutecznie bronił się w nim między innymi przed wojskami króla Kazimierza Wielkiego. W 1431 roku oparł się wojskom Władysława Jagiełły, tłumiącym bunt królewskiego brata Świdrygiełły.
Pod koniec XIV wieku Łuck wraz z całym Wołyniem przypadł Litwie, a w 1569 roku wszedł w skład Królestwa Polskiego. Przejął od Włodzimierza status stolicy Wołynia. Łucki zamek stał się ulubioną siedzibą wielkiego księcia Witolda, a po jego śmierci w 1430 roku – księcia Świdrygiełły. Po wejściu Wołynia w skład Królestwa Polskiego miastem i zamkiem zarządzał mianowany przez króla starosta.
Mury zamkowe mają kształt nieregularnego okręgu lub raczej zaokrąglonego trójkąta, o średnicy około 90–100 metrów. Wzmacniają je trzy wieże o prostokątnym przekroju: zachodnia, nazywana Wjazdową lub Lubarta, południowo‑wschodnia, zwana Styrową lub Świdrygiełły, oraz północna, określana Władyczą, czyli Biskupią. Najwyższa jest wieża Lubarta, która ma 27 metrów wysokości. Ostateczny kształt (w tym charakterystyczne, zdobiące wieże Lubarta i Świdrygiełły attyki, odbudowane w XX wieku ) to efekt wzmacniania obronności zamku przez ostatnich Jagiellonów w drugiej połowie XVI wieku.
Zamek już w XIV wieku okazał się zbyt mały na książęcą siedzibę. Na południowy wschód od wysokiego zamku zbudowano o wiele większy zamek dolny, nazywany też okólnym. Na jego terenie znajdowały się zabudowania gospodarcze i mieszkania zamkowej służby oraz kilkadziesiąt horodni, czyli umocnionych drewnianych budowli, w których okoliczna szlachta i zamożniejsi mieszczanie składali w czasie zagrożenia swój ruchomy majątek. W XVI wieku zamek dolny chroniło osiem baszt, w których cztery były murowane, a cztery drewniane. Do dzisiaj zachowała się z nich tylko jedna – wieża Czartoryskiego, upamiętniająca ród, który zobowiązany był dbać o jej utrzymanie.
Po burzliwych wiekach XIV i XV Łuck nie odegrał już większej historycznej roli. Do rozbiorów Polski pozostał ważnym centrum administracyjnym, stolicą województwa oraz siedzibą greckokatolickiego i łacińskiego biskupstwa. W carskiej Rosji spadł do roli miasta powiatowego. Po 1918 roku, w II Rzeczypospolitej, ponownie został stolicą województwa. Podobną rolę pełni w niepodległej Ukrainie.
Najważniejszym wydarzeniem, które zapisało się na stałe w dziejach Europy, był niewątpliwie zjazd władców w 1429 roku. Trwał on od początku stycznia przez ponad trzy miesiące. Do siedziby wielkiego księcia litewskiego Witolda przyjechali najważniejsi władcy Europy: król Niemiec i Węgier, późniejszy cesarz Zygmunt Luksemburski, król Polski Władysław Jagiełło, Eryk Pomorski, władca Danii, Szwecji i Norwegii, wielki mistrz zakonu krzyżackiego i mistrz zakonu kawalerów mieczowych, wielki książę moskiewski Wasyl, liczni książęta ruscy, pomorscy i mazowieccy, a także tatarscy chanowie i mołdawski hospodar. Wśród najważniejszych gości obecni byli też: przedstawiciel cesarza Bizancjum Jana Paleologa, legat papieski, metropolita kijowski Focjusz i polski prymas Wojciech Jastrzębiec. W sumie w kilkutysięcznym mieście miało wtedy gościć 15 000 osób. Celem spotkania miało być rozwiązanie problemu rosnącego zagrożenia ze strony państwa osmańskiego. Przy okazji załatwiano jednak inne polityczne interesy. Zygmunt Luksemburski w celu rozbicia unii polsko‑litewskiej zaproponował Witoldowi królewską koronę. Władysława Jagiełłę namawiano także do udziału w antyhusyckiej krucjacie, która miała przywrócić Zygmuntowi Luksemburskiemu tron czeski. Żaden z tych planów nie został zrealizowany. Zjazd nie zapobiegł też upadkowi Cesarstwa Bizantyńskiego dwadzieścia kilka lat później, ale podkreślił rosnące znaczenie państwa polsko‑litewskiego dla całej chrześcijańskiej Europy.
Łuck ponownie znalazł się w centrum wydarzeń podczas I wojny światowej. W trzecim roku Wielkiej Wojny, 6 czerwca 1916 roku, z Wołynia ruszyła wielka rosyjska ofensywa, która miała na celu odciążyć francuskie i angielskie wojska walczące na froncie zachodnim z Niemcami i zmusić Austro‑Węgry do wycofania się z wojny. Po zaciekłych bojach Łuck został przez Rosjan zdobyty, a front przełamany. Armia rosyjska dotarła aż do Karpat, jednak głównych celów operacji nie udało się osiągnąć. Obie strony poniosły olbrzymie straty. Niedaleko od Łucka, pod Kostiuchnówką, dzielnie walczyły po stronie niemiecko‑austro‑węgierskiej Legiony Polskie. W pobliżu miasta toczyły się też zaciekłe walki polsko‑sowieckie w 1920 roku oraz wielka bitwa pancerna między Armią Czerwoną a wojskami hitlerowskich Niemiec w czerwcu 1941 roku. W bojach tych Łuck i jego zamek nie odegrały większej roli.
Do czasów współczesnych przetrwały niemal w całości mury i baszty zamku wysokiego. Na szczęście nie zrealizowano planowanej w połowie XIX wieku rozbiórki twierdzy na cegłę. Nie zachowała się rezydencja książęca i pałac biskupi, na miejscu którego wzniesiono w XIX wieku nowy gmach przeznaczony na zebrania szlachty i sąd.
Zamek został odnowiony w XX wieku i przeznaczony na cele kulturalne. Obecnie funkcjonuje w nim kilka takich instytucji, w tym jedyne na Ukrainie muzeum dzwonów, muzeum książki oraz techniki przeszłości, a także galerie sztuki oraz malarstwa ukraińskiego i europejskiego XVII–XX wieku. Na wieży Lubarta urządzono punkt widokowy. Jej wizerunek uwieczniony został na banknocie o wartości 200 hrywien.
Strona internetowa miasta i muzeum (w językach: polskim, ukraińskim, angielskim i rosyjskim): https://www.visitlutsk.com/pl/lucki-zamek/
Podole, około 35 kilometrów na wschód od stolicy obwodu, miasta Chmielnicki, i 200 kilometrów na północny wschód od Kamieńca Podolskiego, obecnie w rejonie latyczowskim obwodu chmielnickiego Ukrainy.
Zamek wybudowany został na wzgórzu, nad rzeką Boh, w miejscu, w którym łączy się ze swoim lewym dopływem o nazwie Bużek (czasem nazywanym Bożek, po ukraińsku Bużok).
Gród w tym miejscu istniał już na pewno w XII wieku. Zamek w obecnym kształcie wybudował pochodzący od Giedymina ród Koriatowiczów, rządzący (z nadania władcy Litwy, a później króla polskiego) Podolem w drugiej połowie XIV wieku. W połowie XVI wieku rozbudowany został w stylu renesansowym przez Mikołaja Sieniawskiego, hetmana wielkiego koronnego, wojewodę ruskiego i bełskiego.
Ważna twierdza broniąca Podola i Rusi Czerwonej przed tatarskimi i tureckimi najazdami. W XVI wieku jeden z trzech, obok Kamieńca Podolskiego i Baru, głównych zamków chroniących Rzeczpospolitą od południowego wschodu. Kontrolował tzw. tatarski Czarny Szlak, który wiódł znad Morza Czarnego między Dnieprem a Bohem na północny zachód, w kierunku Lwowa i Kijowa. Początkowo zamek książęcy i królewski, następnie dziedziczne miasto rodzin Sieniawskich i Czartoryskich. Po skonfiskowaniu w 1831 roku przez Rosję za udział księcia Adama Jerzego Czartoryskiego w powstaniu listopadowym zamieniony został w carski obóz wojskowy. Po 1918 roku znalazł się wraz z całym wschodnim Podolem w granicach ZSRS. Od 1991 roku – w niepodległej Ukrainie.
Według starych kronik umocniony gród istniał w tym miejscu już w połowie XII wieku. W 1240 roku został zniszczony przez Tatarów. W połowie XIV wieku ziemie te uwolnił od zwierzchnictwa tatarskiego Giedymin. Po jego śmierci w 1341 roku władcą na Podolu zostali potomkowie jego syna Koriata, znani jako Koriatowicze, którzy wybudowali bądź odbudowali wiele miast i zamków. Jednym z nich był Międzybóż.
Zamek posadowiony został na wzgórzu, wznoszącym się po północnej stronie Bohu. Ma kształt nieregularnego czworoboku o wymiarach: 180 metrów, 150 metrów, 80 metrów, 80 metrów. Najdłuższy odcinek muru osłaniał stronę południową, leżącą nad brzegiem rzeki. Zbudowany został z miejscowego kamienia i cegły. Brama, chroniona niską, przysadzistą wieżą, znajdowała się po zachodniej stronie zamku. Oprócz niej zamek posiadał jeszcze dwie niskie okrągłe wieże, jedną od strony północnej, drugą od najbardziej narażonej na ataki strony wschodniej.
Twierdza panowała nad jedną z dróg wiodących z południa w kierunku Kijowa i Lwowa, która była ulubioną trasą tatarskich czambułów* z Krymu. Od 1432 roku miejscowość wraz z Podolem weszła już na stałe w skład Królestwa Polskiego. Zamek stał się siedzibą królewskich starostów. W 1540 roku w posiadanie Międzyboża wszedł Mikołaj Sieniawski, wywodzący się z zamożnej szlachty zdolny żołnierz i błyskotliwy dowódca, który dzięki swoim talentom i zasługom w walkach z Mołdawianami, Tatarami i Turkami zyskał sławę i królewskie nadania na Rusi. Dzięki nim położył podwaliny pod potęgę swojego rodu. W 1539 roku za wojenne zasługi został hetmanem polnym, a w kilkanaście lat później wojewodą bełskim i ruskim oraz hetmanem wielkim koronnym. Odbudował i umocnił wiele miejscowości i zamków na południowo‑wschodnich kresach Rzeczypospolitej.
Zamek w Międzybożu rozbudował i zmodernizował. We wschodnim narożniku twierdzy wybudował niewielki renesansowy pałac. Wschodnią wieżę zastąpił zespołem potężnych bastei w kształcie czwórliścia. Pod koniec XVI wieku jego syn na środku dziedzińca ufundował zaś niedużą, późnorenesansową kaplicę, która przetrwała do dzisiaj.
W 1566 roku zamek wytrzymał tureckie oblężenie. Podobnie było podczas powstania Chmielnickiego w 1648 roku. Wojska kozackie zostały odparte, później jednak załoga twierdzy sama opuściła zamek i wycofała się w głąb kraju na wieść o sukcesach armii Chmielnickiego. W 1657 roku budowla była świadkiem kapitulacji księcia Siedmiogrodu Jerzego Rakoczego, który planował razem ze Szwedami, Kozakami i Radziwiłłami wziąć udział w rozbiorze Rzeczypospolitej. Pokonany przez wojska koronne, właśnie w Międzybożu podpisał kapitulację. Do dzisiaj niedaleko zamku przetrwały resztki jego warownego obozu, nazywane Zamkiem Rakoczego. W 1672 roku Międzybóż nie został zdobyty przez Turków, ale w wyniku postanowienia pokoju zawartego w Buczaczu został im wydany. Turcy rządzili nim do 1699 roku, w tym czasie wybudowali między innymi meczet.
Po wygaśnięciu rodu Sieniawskich, w 1730 roku Międzybóż został własnością rodziny Czartoryskich. W 1790 roku przez wiele miesięcy stacjonowały tu polskie wojska pod dowództwem Tadeusza Kościuszki. Bohater wojny o niepodległość Stanów Zjednoczonych i przyszły naczelnik powstania podobno zakochał się tutaj w miejscowej szlachciance Tekli Żurawskiej, jej rodzice nie zgodzili się jednak na ten związek. Wkrótce potem, w 1793 roku, Międzybóż znalazł się w zaborze rosyjskim.
Za poparcie powstania Kościuszki caryca Katarzyna zarekwirowała Czartoryskim Międzybóż, po kilku latach został im jednak zwrócony. Ponownie, już ostatecznie, Rosjanie skonfiskowali zamek po powstaniu listopadowym w 1831 roku. Była to kara za udział księcia Adama Jerzego Czartoryskiego we władzach zbuntowanego Królestwa Polskiego. Odtąd znajdowały się tutaj wojskowe koszary. Później miały tu siedzibę różne instytucje i zakłady przemysłowe, aż wreszcie, w 1965 roku, w poważnie zdewastowanym obiekcie władze postanowiły urządzić regionalne muzeum. Prace konserwatorskie trwają do dzisiaj.
W cieniu potężnej twierdzy szybko rozwinęło się miasteczko Międzybóż. W 1593 roku król Zygmunt III Waza nadał mu prawa miejskie. Od XVII wieku stało się jednym z głównych ośrodków handlowych Podola. Zaczęli osiedlać się w nim Żydzi. W połowie XVIII wieku właśnie tu narodził się chasydyzm – mistyczny nurt judaizmu, który zdobył sobie wielką popularność wśród żydowskiej społeczności Rzeczypospolitej. Jego twórcą był Israel ben Eliezer, znany też jako Baal Szem Tow (Pan Dobrego Imienia) lub Beszt, który urodził się na Podolu, a około 1740 roku osiadł w Międzybożu. Jego nauki zostały spopularyzowane przez wielu uczniów. Zmarł w 1760 roku w Międzybożu i tu został pochowany. Do dzisiaj do jego grobu pielgrzymują chasydzi z całego świata. Innym znanym chasydem związanym z miastem był prawnuk Beszta, rabin Nachman z Bracławia.
W latach sześćdziesiątych rozpoczęto renowację zamku, a w 1971 roku otworzono w tym miejscu muzeum.
Strona internetowa muzeum (w języku ukraińskim): https://mezhibozh.com/
Zamek położony jest na zachodnim skraju ziemi grodzieńskiej, 30 kilometrów na północ od Nieświeża, 50 kilometrów na południowy wschód od Nowogródka, niecałe 100 kilometrów na południowy zachód od stolicy Białorusi – Mińska, na trakcie z Brześcia przez Baranowicze do Mińska i dalej do Smoleńska.
Zamek nizinny, położony nad rozlewiskami niewielkiej rzeki Miranka, prawego dopływu Uszy, wśród nieprzebytych lasów Grodzieńszczyzny.
Zamek zbudowano na przełomie XV i XVI wieku w stylu gotyckim. W chwili budowy była to już architektura nieco przestarzała, ale sprawiał wrażenie potęgi. W środku lasów wyrósł na planie kwadratu o bokach długości 75 metrów czworobok kamienno‑ceglanych murów o wysokości 13 metrów, a grubości 3 metrów. Zostały wzmocnione pięcioma wieżami, czterema pięciokondygnacyjnymi narożnymi i piątą, nadbramną, sześciokondygnacyjną. Wieże były kwadratowe u podstawy, a wyżej ośmiokątne, przykryte dachem namiotowym. Wjazd znajdował się od zachodniej strony, a wewnątrz, od południowo‑zachodniej strony, wzniesiono nieduży budynek mieszkalny. Zamek otoczono fosą i ziemnymi wałami. W drugiej połowie XVI wieku, gdy obiekt znalazł się w posiadaniu Radziwiłłów, rozbudowano go w stylu renesansowym, bryła zamku pozostała jednak na wskroś gotycka. Budynki zajęły całą wschodnią, południową i północną stronę dziedzińca, miały trzy kondygnacje o charakterze pałacowym. Pojawiły się charakterystyczne renesansowe krużganki. Na początku XVII wieku wzmocniono bastionami otaczające zamek wały i podwyższono je.
Punkt obronny, prywatna rezydencja magnacka i centrum administracyjne dóbr ziemskich.
Miejsce wzmiankowano w kronikach w końcu XIV wieku, kiedy to zostało zniszczone przez krzyżacki najazd. W 1432 roku wielki książę litewski Zygmunt Kiejstutowicz podarował miejscowość i okoliczne dobra jednemu ze swoich możnych stronników. Później dobra dostały się w ręce rodu Ilniczów. Jerzy Ilnicz pod sam koniec XV wieku rozpoczął budowę zamku. W połowie XVI wieku dobra mirskie przeszły w ręce Radziwiłłów. Ich właścicielem został syn Mikołaja Czarnego
, Mikołaj Sierotka
, który włączył je pod koniec XVI wieku w skład ordynacji nieświeskiej. Ordynaci na Ołyce i Nieświeżu także i tu zgromadzili dużą kolekcję broni i dzieł sztuki. Centrum ich posiadłości był jednak odległy o niecałe 30 kilometrów Nieśwież. Zamek w Mirze nie był więc bardzo przebudowywany. Pozostał w rękach Radziwiłłów prawie 350 lat, aż do śmierci księcia Dominika w 1813 roku, kiedy to, złupiony przez Rosjan, przeszedł w ręce niemieckich rodzin arystokratycznych. Do tego czasu był kilkukrotnie zdobywany i rabowany, między innymi przez Rosjan w 1655 roku i Szwedów w 1704 roku. W 1792 roku pod Mirem doszło do bitwy między litewską armią Rzeczypospolitej dowodzoną przez generała Józefa Judyckiego a rosyjskim korpusem generała Borysa Mellina. Brało w niej udział około 16 tysięcy żołnierzy z obu stron. Wojska polskie doznały porażki i wycofały się w kierunku Nieświeża. Rosjanie zdobyli zamek, z którego wcześniej wycofała się polska załoga i tabory. Także w 1812 roku polska dywizja kawalerii Wielkiej Armii Napoleona przegrała pod Mirem potyczkę z cofającą się armią rosyjską. Rok później oddziały rosyjskie ścigające rozbitą armię cesarza Francuzów zdobyły, złupiły i częściowo wysadziły w powietrze zamek. Od tej pory pozostał ruiną.
W 1891 roku zamek kupił Mikołaj Świętopełk‑Mirski, rosyjski generał i ataman Kozaków dońskich, uznawanych za wojsko najwierniejsze carowi. Był weteranem wojny krymskiej i rosyjsko‑tureckiej, a wcześniej dowódcą carskiego Lejb‑Gwardyjskiego Pułku Siemionowskiego. Jest bardzo prawdopodobne, że kupił ruiny radziwiłłowskiego zamku ze względu na podobieństwo nazwy do rodowego nazwiska. Jego książęcy tytuł był dość wątpliwy, i chciał w ten sposób dodać nazwisku splendoru. Wokół zamku urządził duży, kilkunastohektarowy park. Gdy generał zmarł w 1898 roku, ruiny zamku odziedziczył jego syn Michał, który dopiero po I wojnie światowej zaczął zamek odbudowywać. W tym celu zamówił projekt odbudowy u znanego warszawskiego architekta Teodora Bursche. Po pokoju ryskim zamek znalazł się w granicach odrodzonej Polski. Ze względu na olbrzymie koszty prace postępowały powoli i do wybuchu II wojny światowej odbudowano tylko jedno skrzydło budynku. Mimo to ruiny robiły na odwiedzających to miejsce duże wrażenie. W 1929 roku przyjechał tu z wizytą prezydent RP Ignacy Mościcki, a w 1937 roku zamek znalazł się na jednym ze znaczków Poczty Polskiej z serii Piękno Polski
.
W 1939 roku, po wkroczeniu Armii Czerwonej na ziemie polskie, rodzina Świętopełk‑Mirskich straciła posiadłość w Mirze. Po czerwcu 1941 roku na terenie zamkowego parku istniało krótko getto dla miejscowej ludności żydowskiej, które zostało zlikwidowane w sierpniu 1942 roku. Po ponownym zajęciu Grodzieńszczyzny przez wojska sowieckie w zamku zamieszkali mieszkańcy zniszczonego miasteczka.
Znane są historie o ukrytych w zamku lub otaczającym go parku olbrzymich skarbach. Mir jest też rzekomo połączony ukrytym podziemnym tunelem z odległym o niecałe 30 kilometrów Nieświeżem. Najbardziej mroczna i niezwykła legenda związana jest jednak z osobą Mikołaja Świętopełk‑Mirskiego. Niedługo po kupnie posiadłości miał on rozkazać, aby wycięto wszystkie drzewa z owocowego sadu rosnącego nieopodal zamku. Urządzono tu pałacowy staw. Nie spodobało się to miejscowym chłopom, którzy z niego korzystali i którzy przeklęli to miejsce. Wkrótce w nowym stawie utopiła się dziesięcioletnia córka nowego właściciela, Zofia. Od tego dnia co roku ktoś tonął w tym niedużym zbiorniku, a miejscowi czekali z kąpielą do momentu, aż nie przytrafiło się to jakiemuś nieświadomemu przyjezdnemu.
Odbudowę zamku rozpoczęto ponownie dopiero w 1983 roku. W 2000 roku staraniem rządu Białorusi Mir został wpisany na listę światowego dziedzictwa UNESCO, a w 2010 roku oficjalnie otworzono zamek dla zwiedzających. Według UNESCO, zespół zamkowy w Mirze jest wybitnym przykładem, który ilustruje znaczące etapy w historii ludzkości
oraz wyjątkowym przykładem zamku w Europie Środkowej, odzwierciedlając w swoim projekcie i układzie kolejne wpływy kulturowe (gotyk, barok i renesans), które harmonijnie łączą się, tworząc imponujący pomnik historii tego regionu
.
Strona internetowa miasta i muzeum (w językach: białoruskim, rosyjskim, ukraińskim i angielskim):
http://mirzamak.by/
Białoruś, ziemia nowogródzka, około 75 kilometrów na południowy wschód od Nowogródka i 120 kilometrów na południowy zachód od Mińska.
Rozlewiska i mokradła rzeki Uszy, sztucznie wzmocnione fortyfikacjami, nasypami, fosami i sztucznymi jeziorami.
Wybudowany na przełomie XVI i XVII wieku w stylu renesansowo‑barokowym, przebudowany w końcu XVII wieku.
Prywatna obronna rezydencja arystokratycznego rodu Radziwiłłów, centrum administracyjne rozległych dóbr ordynacji nieświeskiej.
Nieśwież to nieduże miasto, leżące w województwie nowogródzkim Rzeczypospolitej, około 120 kilometrów na południowy zachód od współczesnej stolicy Białorusi, Mińska. Niegdyś miejscowość leżała wśród rozległych lasów na szlaku wiodącym z Nowogródka do Słucka.
Historia Nieświeża sięga połowy XV wieku, kiedy to wielki książę litewski i król Polski Kazimierz Jagiellończyk nadał okoliczne dobra jednemu ze swoich bojarów. Już wtedy istniał w tym miejscu drewniany dwór. Włości przeszły następnie we władanie możnej rodziny Kiszków. Anna, córka hetmana wielkiego litewskiego i wojewody smoleńskiego Stanisława Kiszki, wniosła Nieśwież w posagu rodzinie Radziwiłłów. Majątek pozostawał w rękach tego rodu ponad 400 lat, do września 1939 roku.
Synowie Anny, Mikołaj Radziwiłł Czarny
i Jan, uczynili z Nieświeża centrum swoich rozległych dóbr. W 1551 roku zdecydowano o przeniesieniu do Nieświeża archiwum rodu. Mikołaj Czarny
był kolekcjonerem militariów i dał początek wielkim zbiorom broni i dzieł sztuki, z których zasłynęła rezydencja. Od końca XVI wieku obiekt stał się siedzibą ordynacji nieświeskiej. Jeszcze przed wybuchem I wojny światowej dobra tej linii rodu Radziwiłłów, panów na Ołyce i Nieświeżu, obejmowały ponad 120 tysięcy hektarów ziemi, głównie lasów. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę w 1918 roku jedna trzecia tego majątku pozostała po stronie sowieckiej.
Wspaniały zamek w Nieświeżu wzniósł Mikołaj Krzysztof Radziwiłł zwany Sierotką
(syn Mikołaja Czarnego
), który odziedziczył włości w 1565 roku. W odróżnieniu od ojca, głównego propagatora protestantyzmu w Wielkim Księstwie Litewskim, syn stał się gorliwym katolikiem. Sprowadził z Rzymu architekta i jezuitę Jana Marię Bernardoniego, który zaprojektował i wzniósł w Nieświeżu imponujący renesansowo‑barokowy zamek oraz kościół pod wezwaniem Bożego Ciała, pierwszą świątynię w stylu baroku w tej części Europy. W kościele tym pochowano wielu przedstawicieli rodu Radziwiłłów.
Budowę zamku ukończono w 1604 roku. Ponieważ pełnił funkcję głównie reprezentacyjną, nie miał szczególnie obronnego położenia, ale został usytuowany na suchej i lekko wzniesionej wyspie położonej wśród bagien i rozlewisk wpadającej do Wilii rzeki Uszy. Wyspę podwyższono i nadano jej odpowiedni kształt przez dowiezienie ziemi. Zamek otoczono jak na owe czasy bardzo silnymi i nowoczesnymi, zaprojektowanymi na planie prostokąta fortyfikacjami o wymiarach 160 metrów na 120 metrów, z bastionami w narożnikach umocnień, wałami wzmocnionymi murowanymi skarpami i dwiema fosami wypełnionymi wodą. Droga do zamku prowadziła po specjalnie usypanej wśród mokradeł grobli aż do budynku bramnego ozdobionego wieżą. Główny budynek nazywany był starym pałacem
. Razem z pozostałymi budynkami tworzy kształt trapezu. Znajduje się tu ponad sto sześćdziesiąt komnat i dwanaście reprezentacyjnych sal.
Zamek wielokrotnie remontowano i rozbudowywano, zachowało się jednak wiele elementów oryginalnego założenia z przełomu XVI i XVII wieku. Rezydencja ucierpiała również na skutek zawirowań historii. Największych zniszczeń doznała w czasie I wojny światowej.
Z kilkoma niewielkimi przerwami, spowodowanymi monarszą niełaską, do 1939 roku zamek pozostał siedzibą nieświeskiej gałęzi rodu Radziwiłłów. Wielu z jej reprezentantów przyczyniło się do powiększenia zamkowych zbiorów.
W październiku 1926 roku na zamku w Nieświeżu doszło do spotkania Józefa Piłsudskiego z przedstawicielami największych rodów arystokratycznych, zorganizowanego przez ordynata Antoniego Albrechta Radziwiłła. Zjazd nieświeski odbił się szerokim echem w Polsce i na świecie i przyczynił się do poparcia rządów Piłsudskiego przez polskie konserwatywne ziemiaństwo.
Ostatni ordynat nieświeski, Leon Radziwiłł, zmarł na emigracji w Paryżu w 1959 roku.
W czasach sowieckich w zamku ulokowano sanatorium. Dopiero pod koniec XX wieku władze Białorusi podjęły decyzję o przywróceniu mu dawnej świetności i przekształceniu go w pomnik kultury.
Przez cztery wieki gospodarowania rodzina Radziwiłłów zebrała na zamku zbiory olbrzymiej wartości. Znana i podziwiana była nieświeska biblioteka, galeria malarstwa z setkami rodzinnych portretów czy olbrzymie zbiory średniowiecznych zbroi i broni oraz kolekcja słuckich pasów kontuszowych. Mimo wielu rabunków jeszcze po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku w kolekcji znajdowało się ponad dwa tysiące kompletów rycerskiego uzbrojenia.
Rezydencja Radziwiłłów od połowy XVII wieku była kilkukrotnie zdobywana i łupiona, między innymi przez wojska szwedzkie i rosyjskie. Pierwszego wielkiego rabunku dokonali Rosjanie w 1772 roku, wywożąc do Petersburga między innymi niezwykle cenną, liczącą ponad dwadzieścia tysięcy woluminów, bibliotekę oraz archiwum. Wojska rosyjskie ponownie złupiły zamek w pogoni za Napoleonem w 1812 roku. Rosyjscy generałowie wzięli wtedy na tortury zarządcę zamku, który ujawnił im miejsca, w których skarby zostały zamurowane. Wywieziono je podobno na kilkudziesięciu wozach.
Na pewno jednak nie odkryto wszystkich skrytek. Do dzisiaj nie wiadomo nic o losie dwunastu szczerozłotych figur apostołów, wysokich na ponad pół metra, którymi szczycili się nieświescy ordynaci, a które prezentowane były królowi Stanisławowi Augustowi podczas jego wizyty w 1784 roku. Niewykluczone jednak, że zostały one zastawione lub sprzedane przez znanego z rozrzutności i opilstwa Karola Stanisława Radziwiłła Panie Kochanku
, jednego z najbogatszych magnatów końca XVIII wieku. Legendy o zamurowanych skarbach Radziwiłłów są jednak na tyle żywe, że jeszcze w latach dziewięćdziesiątych XX wieku władze białoruskie zorganizowały poszukiwanie zaginionych skarbów z użyciem wykrywaczy metali i georadarów.
Wielki rabunek zamkowych skarbów miał miejsce w 1939 roku. Wkraczający 17 września 1939 roku Sowieci zajęli zamek. Zbiory nie zostały na szczęście zniszczone, ale w całości znacjonalizowane
i przekazane odpowiednim instytucjom sowieckiej Białorusi.
Podobno w zamku są tajne lochy i podziemne korytarze, łączące go między innymi z kościołem Bożego Ciała, na razie jednak nie odkryto nawet ich śladów.
Miejscowi przewodnicy opowiadają również legendę o ukazującym się w zamku duchu Czarnej Damy
, czyli królowej Barbary Radziwiłłówny, żony króla Zygmunta Augusta i stryjecznej siostry Mikołaja Czarnego
. Legendzie sprzyja romantyczna historia królewskiego romansu. Król poznał przypadkiem młodą wdowę, zakochał się i w 1547 roku zawarł z nią potajemny ślub. Nie ustąpił królowej Bonie i Radzie Królewskiej, żądających unieważnienia małżeństwa. Toteż gdy zmarła w 1551 roku, głośne były oskarżenia, że Barbara została otruta na zlecenie królowej Bony. Zygmunt August nie mógł się pogodzić ze śmiercią żony i kilkakrotnie przy pomocy alchemików i czarnoksiężników próbował przywołać ducha ukochanej. Jeden z takich duchów ma się ponoć ukazywać na nieświeskim zamku, szukając drogi do Wilna, w którym pochowana została Radziwiłłówna. Z samym zamkiem królowa nie miała jednak wiele wspólnego, seanse miały miejsce głównie na Wawelu, więc nie warto chyba liczyć na to, że ukaże się podczas zwiedzania.
Zespół zamkowy zrekonstruowany w latach 2004–2012, muzeum i park kultury; udostępniony do zwiedzania.
W 1994 roku władze Białorusi uznały zamek za narodowy pomnik kultury i rozpoczęły jego odbudowę. Rekonstrukcję, w czasie której część zamku zniszczył pożar, a kilka oryginalnych fragmentów budowli zostało rozebranych, ukończono w 2012 roku i od tej pory obiekt można zwiedzać. W salach ponownie eksponowane są zbiory militariów i malarstwa europejskiego. I choć kolekcje w porównaniu do zbiorów Radziwiłłów są niewielkie, dają odczuć potęgę jednego z największych arystokratycznych rodów Europy.
W 2005 roku Nieśwież został wpisany na listę światowego dziedzictwa kulturalnego UNESCO jako architektoniczny, rezydencjonalny i kulturowy zespół rodu Radziwiłłów
. Oprócz zamku obejmuje on również barokowy kościół Bożego Ciała oraz 120‑hektarowe otoczenie rezydencji z parkiem widokowym i zamkowymi stawami. Jest jednym z zaledwie czterech białoruskich miejsc wpisanych na tę listę.
Strona internetowa zamku: https://niasvizh.by/
Zamek znajduje się w zachodniej Ukrainie, 75 kilometrów na wschód od Lwowa, 10 kilometrów na zachód od Podhorców, w rejonie buskim obwodu lwowskiego.
Twierdza zbudowana została na stromym wzgórzu, samotnie wznoszącym się pośród równiny, przez co jest widoczna z daleka i sprawia wrażenie niemożliwej do zdobycia. Zajmuje cały szczyt, a nieregularna, owalna forma murów, o dłuższej średnicy 50 metrów, dostosowana została do kształtu wzniesienia. Zamek otoczony został fosą, po której nie pozostał dzisiaj żaden ślad; w drugiej połowie XVII wieku na jej miejscu został założony ogród i park zamkowy.
Zamek w Olesku wspomniany jest po raz pierwszy w 1327 roku. Przeszedł wtedy we władanie księcia włodzimiersko‑halickiego Bolesława Jerzego II. Później stał się obiektem rywalizacji polsko‑węgiersko‑litewskiej. Władali nim litewski książę Lubart i król Polski Kazimierz Wielki. W 1432 roku został nadany rycerzowi i urzędnikowi Władysława Jagiełły, Janowi z Sienna. Nowy właściciel przebudował i powiększył zamek. Pod koniec XVI wieku został ponownie odnowiony, obecnie nosi cechy stylów gotyckiego i renesansowego i w tej formie przetrwał do czasów współczesnych.
Początkowo był to zamek książęcy, od drugiej połowy XIV wieku – prywatna rezydencja magnacka. W drugiej połowie XVIII wieku opuszczony i zaniedbany, w końcu XIX wieku został wykupiony od władz austriackich w celu upamiętnienia miejsca urodzenia Jana III Sobieskiego.
W tym naturalnie obronnym miejscu już na początku XIII wieku wznosił się zamek należący do księstwa halickiego. Został zniszczony przez Tatarów w 1240 roku. W 1327 roku władał nim książę włodzimiersko‑halicki Bolesław Jerzy II, syn księcia mazowieckiego Trojdena i Marii, córki księcia włodzimiersko‑halickiego z dynastii Rurykowiczów, Jerzego Lwowicza. Bolesław ożenił się z córką władcy litewskiego Giedymina. Gdy zmarł, prawdopodobnie otruty przez swoich bojarów, w 1340 roku o księstwo włodzimiersko‑halickie rozgorzała zaciekła rywalizacja Polski, Litwy, Węgier i księstwa mazowieckiego. Zamkiem przez jakiś czas władał zbuntowany przeciwko Władysławowi Jagielle jego brat, książę Świdrygiełło. Ostatecznie w 1432 roku Jagiełło nadał zamek z okolicznymi dobrami rycerzowi Janowi z Sienna z Małopolski, który stał się od tego czasu Janem Oleskim. Najprawdopodobniej on właśnie rozbudował gotycki zamek, dobudowując trzypiętrową basztę nad bramą, która jeszcze w połowie XVII wieku nie była ukończona, oraz nowy budynek z kaplicą w południowo‑wschodniej części zamku. Według XVII‑wiecznego opisu bramy zamku broniły Wrota dębowe dwoiste wielkie na sześciu hakach wielkich żelaznych z zawiasami żelaznymi
. Została też wykopana głęboka, sięgająca 42 metrów, studnia zaopatrująca mieszkańców w wodę.
W XV i w połowie XVI wieku wielokrotnie chroniono się w zamku przed najazdami tatarskimi. Gdy pod koniec XVI wieku zamek stał się własnością rodu Żółkiewskich, a następnie Daniłowiczów, przebudowano niektóre budynki zamkowe w stylu renesansowym.
Na początku XVII wieku Janowi Daniłowiczowi, wojewodzie ruskiemu i przedstawicielowi królewskiemu w Siczy zaporoskiej, służył na zamku w Olesku Mychajło, czyli Michał Chmiel, ojciec Bohdana Chmielnickiego.
W zamku oleskim 17 sierpnia 1629 roku urodził się późniejszy król Polski Jan III Sobieski. Jego matką była córka wojewody, która odwiedzała właśnie rodzinę. Legenda głosi, że w chwili narodzin przyszłego pogromcy Turków rozpętała się nad Oleskiem gwałtowna burza z piorunami, a tego samego dnia w pobliżu pokonano tatarski czambuł. Miały być to znaki, że nowo narodzony chłopiec stanie się wielkim wojownikiem i dowódcą. Legendę wymyślono zapewne już po zwycięstwie króla Jana III Sobieskiego pod Wiedniem.
Niektóre źródła podają, że w oleskim zamku miał się dziesięć lat później urodzić inny władca Polski, Michał Korybut Wiśniowiecki, syn znanego z Potopu Henryka Sienkiewicza kniazia Jaremy Wiśniowieckiego. Nie ma na to jednak żadnych dowodów i jest to bardzo mało prawdopodobne.
W 1648 roku zamek został zajęty przez oddziały Bohdana Chmielnickiego, szybko jednak został z ich rąk odbity.
W 1681 roku król Jan III Sobieski odkupił Olesko i odbudował je, zmieniając w rezydencję. W tym czasie zamek utracił już znaczenie militarne. Zasypano fosę, a według opisu z połowy XVIII wieku w cekhauzie, czyli arsenale, znajdowało się zaledwie dział miernych spiżowych dwie
oraz osiemnaście hakownic – ręcznej broni palnej przypominającej karabin z hakiem, którym zaczepiano broń o mur przed oddaniem strzału.
Na początku XVIII wieku syn króla Jakub sprzedał Olesko hetmanowi Stanisławowi Rzewuskiemu, właścicielowi pobliskich dóbr, w tym zamku w Podhorcach. Jego syn, również hetman, przebudował wnętrza Oleska w stylu barokowym. Seweryn Rzewuski, przeciwnik Stanisława Augusta Poniatowskiego i Konstytucji 3 maja, był jednym z przywódców konfederacji targowickiej skazanych podczas powstania kościuszkowskiego na śmierć. Jego portret był jednym z kilku powieszonych na szubienicy podczas słynnego wieszania zdrajców w Warszawie dnia 25 września 1794 roku. Hetman przezornie nie pojawił się w stolicy, wycofał się z życia politycznego i osiadł w swoich dobrach. Olesko znalazło się z zaborze austriackim.
Po śmierci Seweryna Olesko odziedziczył syn, Wacław, miłośnik koni arabskich i przyjaciel Kozaków, autor sztuk teatralnych i pieśni. W celu nabycia koni podróżował na Bliski Wschód, gdzie wchłonął kulturę arabską i został przyjęty do kilku beduińskich klanów. Otrzymał od nich arabski tytuł emira. Po powrocie do swoich dóbr spędzał czas, podróżując w orientalnym stroju z Kozakami po ukraińskich stepach. W odróżnieniu od ojca był jednak polskim patriotą. Zginął pod Daszowem podczas jednej z bitew powstania listopadowego, w której dowodził wystawionym przez siebie oddziałem. Wacławowi Rzewuskiemu poświęcili swoje utwory między innymi Adam Mickiewicz, Juliusz Słowacki i Wincenty Pol. Wacław, odziedziczywszy dwie rezydencje w odległych od siebie o 10 kilometrów Podhorcach i Olesku, wszystkie cenne zabytki i dzieła sztuki przeniósł do pierwszej z nich; Olesko zostało zapomniane.
Zamek w Olesku stał się austriackimi koszarami. Z rąk austriackich został wykupiony w 1882 roku przez społeczny komitet, który, odnawiając miejsce urodzenia Jana Sobieskiego, chciał godnie upamiętnić dwusetną rocznicę bitwy pod Wiedniem. Prace konserwatorskie przedłużyły się jednak aż do wybuchu I wojny światowej, podczas której zamek mocno ucierpiał. Ponownie został uszkodzony w czasie II wojny światowej. Po wojnie znalazł się na terytorium Ukraińskiej Republiki Sowieckiej. W 1954 roku zaczęła się jego odbudowa, a od 1989 stał się muzeum – częścią państwowej Lwowskiej Galerii Sztuki.
Zamek w Olesku jest w tej chwili jednym z najciekawszych oddziałów Lwowskiej Galerii Sztuki. Eksponowane są tu kolekcje ikon, sztuki użytkowej X–XIX wieku oraz malarstwa i portretu XV–XIX wieku. W położonym obok zamku byłym klasztorze jest też kolekcja renesansowej rzeźby, a także przeniesione z kościoła w Żółkwi, namalowane w XVII wieku, wielkie obrazy batalistyczne: Bitwa pod Kłuszynem, Bitwa pod Chocimiem, Odsiecz Wiednia i Bitwa pod Parkanami.
Strona internetowa miasta i muzeum (w języku ukraińskim): http://lvivgallery.org.ua/museums/muzey-zapovidnyk-oleskyy-zamok
Troki są stolicą rejonu leżącego w okręgu wileńskim Litwy. Położone są na Pojezierzu Wileńskim we wschodniej Litwie, około 25 kilometrów na zachód od Wilna i 130 kilometrów na północny wschód od granicy z Polską.
Zamek wybudowany został na wyspie a jeziorze Galvè, leżącym na północ od miejscowości Troki. Ze stałym lądem połączony został ponaddwustumetrowym drewnianym mostem.
Dokładny czas budowy nie jest znany. Prawdopodobnie rozpoczął ją władca Litwy Kiejstut w drugiej połowie XIV wieku, a ukończył na początku XV wieku jego syn, wielki książę Witold. Kiejstut wzniósł w Trokach także inny zamek, na odległym od wyspy o kilkaset metrów na południe półwyspie między jeziorem Galvè a Lukos (Bernardyńskim). Zamek nie został dokończony, a w 1377 roku został uszkodzony podczas jednej z krzyżackich rejz na Litwę. Budowę ukończono na początku XV wieku. Główny zamek ma kształt litery U
i składa się z dwóch równoległych dwupiętrowych skrzydeł (północno‑zachodniego i południowo‑wschodniego) o długości około 35 metrów oraz łączącego je donżonu – wysokiej na 33 metry sześciokondygnacyjnej wieży, mającej funkcje obronne i mieszkalne, o zbliżonej do kwadratu podstawie o długości boku nieco ponad 9 metrów. W wieży, oprócz pomieszczeń dla straży, znajdowała się także kaplica. Główna sala książęca była umiejscowiona na pierwszym piętrze południowego skrzydła zamku. Była ona ozdobiona polichromiami oraz freskami sławiącymi bohaterskie czyny księcia Witolda. Obie części oddzielała fosa i most zwodzony. Od strony północno‑wschodniej dziedziniec zamykał prosty kamienno‑ceglany mur. Zamek główny zajmował około połowy dwuhektarowej wyspy, pozostałą część zajęło otoczone murem podzamcze z budynkami gospodarczymi i mieszkalnymi. Od strony miasta podzamcza bronił mur oraz trzy okrągłe baszty, wieża bramna i fosa.
Zamek został wybudowany na obronną siedzibę władców Litwy, w okresie największego zagrożenia ze strony zakonu krzyżackiego. Później stanowił głównie rezydencję książęcą. Do początku XVI wieku przechowywano też w nim najważniejsze dokumenty państwa. Później, gdy stolica księstwa przeniosła się do Wilna, został przeznaczony na więzienie dla znaczniejszych nieprzyjaciół władcy. Zniszczony przez Rosjan w 1655 roku, został opuszczony. Rekonstrukcję zamku podjęto dopiero w połowie XX wieku.
Zamek na wyspie powstał w drugiej połowie XIV wieku. Zbudowany został na niedużej, mającej nieco ponad 500 metrów obwodu i około 2,15 hektarów powierzchni, wyspie na jeziorze Galvè. Wyspa powstała z trzech połączonych ze sobą mniejszych wysepek. Z lądem łączył ją ponaddwustumetrowy drewniany most. Odległość od brzegu powodowała, że obrońcy zamku byli względnie bezpieczni od średniowiecznej broni miotającej.
Romantyczna legenda wiąże powstanie zamku z postacią Biruty, żony księcia Kiejstuta i matki Witolda. Pochodziła ona z części Litwy położonej nad Bałtykiem i dla niej małżonek miał wznieść siedzibę nad wodą. Zapewne bardziej prawdopodobne jest to, że Kiejstut postanowił zbudować nową siedzibę w miejscu bardziej obronnym od zamku w Starych Trokach z powodu rosnącego krzyżackiego zagrożenia. Dlatego przeniósł ją do otoczonych jeziorami Nowych Trok. Że nie było to bezpodstawne, przekonano się w 1377 roku, kiedy to Krzyżacy mocno uszkodzili wznoszoną budowlę. Ukończył ją Witold niedługo przed bitwą pod Grunwaldem, po której zagrożenie krzyżackie znacznie osłabło. Budulcem był głównie miejscowy polodowcowy kamień polny i cegły. Zamek stał się ulubioną siedzibą wielkiego księcia Witolda, który zmarł w nim w 1430 roku. Pozostał rezydencją wielkich książąt litewskich i został nawet częściowo przebudowany w stylu renesansowym. Szybko okazał się jednak za mały i zbyt niewygodny dla coraz większego dworu książęcego. Stolica została przeniesiona do Wilna, a Troki stały się też miejscem przetrzymywania więźniów. Zamek stopniowo podupadał, a po zniszczeniu przez Rosjan w 1655 roku stał się na długo romantyczną ruiną. Po rozbiorach Polski znalazł się w rosyjskiej guberni wileńskiej i został kompletnie zapomniany. Od początku XX wieku zaczęto konserwować ruiny i przygotowywać program odbudowy. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę prace konserwatorskie posuwały się bardzo powoli. Szersze prace archeologiczne rozpoczęto dopiero pod rządami sowieckimi w latach pięćdziesiątych. Od 1962 w zamku działa muzeum historyczne, a prawdziwa odbudowa, a raczej rekonstrukcja obiektu, rozpoczęła się po odzyskaniu niepodległości przez Litwę w 1990 roku.
Oprócz zamku na wyspie w Trokach znajdują się jeszcze pozostałości gotyckiego zamku na półwyspie nad Jeziorem Bernardyńskim. Tu także w XVI wieku znajdowało się więzienie dla bardziej ważnych, osobistych więźniów wielkich książąt. Później był tu klasztor Dominikanów, w carskich czasach siedziba policji i areszt, w czasach okupacji hitlerowskiej więzienie gestapo, a następnie KGB. Obecnie należy do muzeum trockiego. Tuż obok, w parku na półwyspie, wznosi się na wysokość 17 metrów Góra Ofiarna, najprawdopodobniej przedchrześcijański ośrodek kultu. W tym miejscu znajdował się święty gaj, w którym pogańscy wajdeloci wieszczyli między innymi Witoldowi, Jagielle i innym litewskim władcom.
Z trockiego zamku na wyspie dobrze widać znajdujący się po drugiej stronie jeziora, wybudowany w 1902 roku, klasycystyczny pałac hrabiego Józefa Tyszkiewicza. Był luksusowo wyposażoną rezydencją jednego z najbogatszych arystokratów na Litwie. Po II wojnie światowej stał się sanatorium dla KGB. Obecnie również stanowi część parku historycznego.
Troki do dziś są stolicą karaimów – wspólnoty etnicznej i religijnej wyznającej karaimizm – religię, która wyodrębniła się z judaizmu w VIII wieku. Ich świętą księgą jest żydowska Tora. Wiarę tę przyjęły niektóre ludy tureckie żyjące nad Morzem Czarnym i Azowskim. W końcu XIV wieku Witold sprowadził z jednej ze swoich wypraw przeciwko Tatarom kilkaset rodzin karaimów. Osiedli w okolicach Trok i Wilna, służyli władcom Litwy jako żołnierze i rzemieślnicy. Obecnie na świecie żyje kilka tysięcy wyznawców tej religii, z czego około 250 na Litwie, w większości w Wilnie i Trokach. W Trokach znajduje się karaimska świątynia – kienesa, muzeum karaimskie oraz kilka charakterystycznych drewnianych domów. Karaimów na Litwie jest coraz mniej, ale coraz bardziej na świecie jest znana karaimska kuchnia, a zwłaszcza kibiny – uchodzące za litewski specjał nieduże pierożki z różnym nadzieniem. Najbardziej karaimskie są z jagnięciną. Okolice Trok i Wilna zamieszkują też potomkowie Tatarów, których również sprowadził w te okolice książę Witold, a którzy wiernie służyli Rzeczypospolitej do wybuchu II wojny światowej.
Zrekonstruowany zamek w Trokach jest jedną z głównych atrakcji turystycznych Litwy i stanowi centrum Trockiego Historycznego Parku Narodowego, w skład którego wchodzą jeszcze zabytki Trok, pozostałości zamków na półwyspie i w odległych o 5 kilometrów Starych Trokach oraz położonego po drugiej stronie jeziora Galvè pałacu Tyszkiewiczów na Zatroczu.
Strona internetowa muzeum w Trokach (w językach: litewskim i angielskim): https://trakaimuziejus.lt
Strona internetowa Trockiego Historycznego Parku Narodowego (w językach: litewskim i angielskim): http://www.seniejitrakai.lt
Wilno, stolica Litwy, 150 kilometrów na północny wschód od granicy Polski i 100 kilometrów na południowy wschód od Kowna, byłej litewskiej stolicy.
Zamek wzniesiony został na stromym wzgórzu nazwanym Górą Zamkową, na południowym brzegu rzeki Wilii, prawego dopływu Niemna, w miejscu, w którym od południa wpada do niej rzeka Wilejka. Góra wznosi się na wschód od centrum miasta. Zamek Dolny dobudowano od jego południowo‑zachodniej strony.
Zamek w Wilnie wspomniano w źródłach po raz pierwszy w 1323 roku w traktacie zawartym między Giedyminem a Zakonem Krzyżackim. Był to jednak zapewne zamek drewniany. Murowany gotycki Zamek Górny wzniósł wielki książę Witold po 1419 roku, w którym miał miejsce wielki pożar Wilna. Dotknął on zapewne także Giedyminowego zamku. Nowa budowla zajęła cały szczyt wzgórza. Miała nieregularny, owalny, dostosowany do warunków terenowych kształt. Kamienno‑ceglane mury obronne wzmocnione zostały trzema basztami od zachodu, północy i południa. Wschodnią stronę zajmował budynek książęcego pałacu. Na przełomie XV i XVI wieku kolejni władcy Litwy na miejscu otoczonego murami podzamcza wybudowali o wiele obszerniejszy, renesansowy Zamek Dolny.
Siedziba władców Litwy. Początkowo obronna, od XVI do połowy XVII wieku o charakterze rezydencji. Zniszczony przez Rosjan w 1661 roku nie został w całości odbudowany. W XIX wieku część carskiej twierdzy Wilno. Jedyna zachowana z Zamku Górnego wieża, niewysoka ośmioboczna Baszta Giedymina, jest jednym z symboli narodowych niepodległej Litwy. Z Zamku Dolnego pozostały budynki Nowego Arsenału, przebudowanego w drugiej połowie XVIII wieku na polecenie hetmana wielkiego litewskiego Michała Ogińskiego w stylu klasycystycznym, oraz Stary Arsenał, wybudowany w XV wieku, zmodernizowany w XVI i XVII wieku z charakterystycznym szczytem. Budynek Starego Arsenału został zniszczony w czasie II wojny światowej i odbudowany tylko częściowo.
W miejscu, w którym Wilejka wpada od południa do Wilii, odkryto ślady ludzkich osad pochodzących z neolitu. Jakiś gród istniał tutaj na pewno już w XIII wieku. Na początku XIV wieku Giedymin podjął decyzję o przeniesieniu tu z Trok swojej siedziby i rozpoczął budowę Górnego Zamku. Był to zapewne budynek, przynajmniej w większej części, drewniany, który spłonął w 1419 roku. Wtedy powstał murowany, kamienno‑gotycki zamek, wzniesiony przez Witolda. Pełnił rolę siedziby władcy do końca XV wieku, kiedy to rezydencja królewska została przeniesiona z Zamku Górnego do Dolnego. Odbyło się to za panowania Aleksandra Jagiellończyka, wielkiego księcia litewskiego i króla Polski do 1506 roku. Zamek Dolny został przebudowany w stylu renesansowym przez króla Zygmunta I Starego, przy dużym udziale królowej Bony Sforzy. Zygmunt August, który bardzo lubił przebywać w Wilnie, rozbudował wspaniale Zamek Dolny, dobudowując kolejne skrzydło i zamieniając zamek w czteroskrzydłowy renesansowy pałac z dziedzińcem otoczonym krużgankami. Obok pałacu wznosiły się imponujące domy możnowładców, kaplice i siedziby urzędów. Niewiele zostało z tych budynków. W 1610 roku Wilno nawiedził kolejny wielki pożar, który zniszczył również zamek i jego okolice. Kolejną odbudowę, tym razem w stylu manierystycznym, zarządził na początku XVII wieku król Zygmunt III Waza. Odtąd Zamek Górny stracił na znaczeniu i zaczął podupadać.
W czasie potopu szwedzkiego Rosjanie przez sześć lat okupowali Wilno. Wycofując się w 1661 roku, zrujnowali zamek, który nie został już później w całości odbudowany. Od tej pory oba zamki straciły bardzo na znaczeniu. W czasie rozbiorów Polski Wilno znalazło się w zaborze rosyjskim. Pozostało ważnym ośrodkiem naukowym i kulturalnym oraz stolicą guberni wileńskiej. W latach 1831–1896 teren Zamku Górnego stanowił część carskiej twierdzy Wilno. W czasie gruntownej przebudowy rozebrano mury od strony północnej i zachodniej, a w 1838 roku na szczycie Wieży Giedymina zbudowano drewnianą konstrukcję telegrafu optycznego, która przetrwała do czasów II Rzeczypospolitej. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę rozpoczęto też powolną rekonstrukcję zamku, odbudowując trzecią kondygnację baszty. We wrześniu 1939 roku twierdza została zajęta przez Sowietów, którzy przekazali miasto Litwie i pozwolili wywiesić na Baszcie Giedymina litewską flagę. Rok później zajęli Wilno razem z całą Litwą i rządzili nią do 1990 roku. W 1990 roku, po ogłoszeniu przez Litwę opuszczenia Związku Sowieckiego, ponownie wywieszono na wieży litewską flagę. Podjęto wtedy decyzję o odbudowie pałacu Jagiellonów, czyli głównego budynku Zamku Dolnego. Uroczyste otwarcie nastąpiło w 2000 roku.
Mówiąc o zamku, nie sposób nie wspomnieć historii o założeniu miasta. Według starych podań, w XIII wieku na miejscu Wilna rozpościerała się gęsta, nieprzebyta puszcza, pełna dzikiego zwierza. Pewnego dnia na Górę Zamkową miał dotrzeć w pogoni za wyjątkowo wielkim turem książę Giedymin. Zwierzę padło, zabite ręką władcy, właśnie na Górze Zamkowej. Ponieważ było już późno, władca ze świtą postanowili przenocować nad Wilią. Giedymin długo nie mógł zasnąć, a gdy wreszcie zapadł w sen, przyśnił mu się wielki, odziany w żelazną zbroję wilk, wyjący do księżyca ze szczytu wzgórza. Do wytłumaczenia znaczenia snu wezwano najważniejszego litewskiego wróża i kapłana Lizdejkę. Ten oznajmił, że sen oznacza, iż władca powinien w tym miejscu wybudować gród i niezdobytą twierdzę, a jeśli to zrobi, zyska sławę i potęgę. Co też się i stało, a Lizdejka obdarzony mianem Radvila dał początek możnemu rodowi Radziwiłłów.
Od lat sześćdziesiątych XX wieku istnieje Muzeum Zamku Górnego, które od 1968 roku jest częścią Litewskiego Muzeum Narodowego. Na szczycie baszty znajduje się punkt widokowy, z którego rozciąga się wspaniała panorama Wilna i jego najbliższej okolicy. Nowy i Stary Arsenał zajmowane są obecnie przez inne oddziały tego samego muzeum. Trwa odbudowa innych obiektów Zamku Dolnego i prowadzone są prace nad umocnieniem osuwającego się zbocza Góry Zamkowej.
Strona internetowa Litewskiego Muzeum Narodowego (w językach: litewskim i angielskim): http://www.lnm.lt
Żółkiew leży w zachodniej Ukrainie, w obwodzie i rejonie lwowskim, 35 kilometrów na południowy wschód od granicy z Polską, 25 kilometrów na północ od Lwowa. Niegdyś w województwie ruskim Rzeczypospolitej, położona przy ważnym trakcie wiodącym z Lublina do Lwowa.
Zamek miejski, wbudowany w układ architektoniczny miasta, z przeznaczeniem na rezydencję magnacką. Położony nad niewielką rzeką Świną.
Zamek w Żółkwi został zaprojektowany wraz z całym miastem na zlecenie hetmana i kasztelana lwowskiego Stanisława Żółkiewskiego w 1596 roku, na miejscu wsi Winniki. Wzorem dla fundatora miasta był projekt Zamościa. Budowa została zakończona w pierwszych latach XVII wieku. Budowniczym był Włoch Paweł Szczęśliwy, mistrz kamieniarski ze Lwowa. Obiekt został rozbudowany i luksusowo wyposażony pod koniec XVII wieku przez króla Jana III Sobieskiego. Francuscy i włoscy mistrzowie na królewskie zlecenie założyli na tyłach zamku wspaniały ogród i zwierzyniec, a na pobliskim zalesionym wzgórzu zbudowano letni myśliwski zameczek, remontowany i przebudowany przez Radziwiłłów w połowie XVIII wieku. Po rozbiorze Rzeczypospolitej znalazł się w rękach kilku prywatnych właścicieli, a później rządu austriackiego, który urządził w części zamku biura urzędów i sądu. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę znalazł się w rękach państwa. Uległ spaleniu i uszkodzeniu podczas obydwu wojen światowych.
Prywatna magnacka rezydencja Żółkiewskich, Sobieskich i Radziwiłłów. Później w budynku mieściły się biura, urzędy, koszary, szkoły, areszty i mieszkania prywatne. Obecnie także muzeum.
Zamek zbudowany został nad niewielką rzeką Świną, w miejscu należącej do Żółkiewskich wsi Winniki. Hetman Stanisław Żółkiewski postanowił zbudować tu siedzibę godną pozycji, którą zdobył. W tym celu przemianował miejscowość na Żółkiew – taką samą nazwę nosiła wieś w powiecie krasnostawskim, z którego pochodziła jego rodzina i od której wzięli nazwisko. Twórcą potęgi rodu był ojciec Stanisława, również Stanisław, który zdobył znaczenie i majątek w służbie Stefana Batorego. Syn kontynuował karierę u boku kanclerza Jana Zamoyskiego i za jego przykładem postanowił założyć miasto i godną swojej pozycji siedzibę. Impulsem do budowy zamku żółkiewskiego był także najazd tatarski z 1594 roku, który spustoszył okolice Lwowa, w tym liczne dobra hetmana Żółkiewskiego. Architektem i budowniczym był lwowski mistrz Paweł Szczęśliwy.
W projektowaniu zamku i miasta uczestniczył sam hetman Żółkiewski. Zaprojektowano układ miejski, obejmujący wieś Winniki, który miał kształt nieregularnego sześciokąta. Jednym z jego boków była elewacja frontowa zamku. Budowlę włączono w system obronny miasta, połączono ją z jego murami obronnymi. Całość otoczono ziemnymi fortyfikacjami bastionowymi.
Sam zamek miał kształt czworoboku o bokach długości około 100 metrów. Cztery skrzydła były oddzielnymi dwukondygnacyjnymi budynkami, połączonymi ze sobą i czterema narożnymi trzypoziomowymi kwadratowymi basztami specjalnymi krytymi galeriami. Na środku elewacji frontowej, skierowanej w stronę miasta, wznosiła się czterokondygnacyjna wieża bramna, pod którą znajdował się wjazd do zamku. Główny pałac znajdował się w głębi dziedzińca naprzeciwko wjazdu. Narożne, mieszkalne baszty miały własne, nieduże wewnętrzne dziedzińce. Całość zbudowana została w stylu późnorenesansowym.
Po śmierci hetmana Żółkiewskiego w bitwie pod Cecorą w 1620 roku obiekt przeszedł w ręce Daniłowiczów i Sobieskich. Pod koniec XVII wieku i twierdza, i miasto przeżywały swój najświetniejszy okres. Zamek stał się ulubioną rezydencją hetmana, a od 1674 roku króla Jana Sobieskiego. W tym czasie miejsce to odwiedzali liczni arystokraci i zagraniczni dyplomaci. Urządzano tu wiele przyjęć i uroczystości. Pałac, miasto i jego świątynie wzbogaciły się o liczne dzieła sztuki zdobyte przez genialnego wodza, między innymi zamówione u wybitnych twórców wielkie obrazy upamiętniające zwycięskie bitwy króla Jana, które dzisiaj podziwiać można w Olesku. Gdy król zmarł, zamek odziedziczyli jego synowie, a następnie, po śmierci Jakuba Sobieskiego w 1737 roku, znalazł się w rękach Michała Radziwiłła, pana na Ołyce i Nieświeżu. Nowy właściciel nie mieszkał już w Żółkwi, ale dbał o utrzymanie oraz godny wygląd zamku i miasta. W 1787 roku Dominik Radziwiłł sprzedał dobra żółkiewskie na licytacji i odtąd zaczął się upadek miasta i zamku. Żółkiew znalazła się w zaborze austriackim, a zamek popadł w ruinę. Poszczególne jego części znalazły się w rękach różnych właścicieli, pełniły funkcję mieszkań prywatnych, biur i urzędów. W czasie I wojny światowej w okolicy toczyły się ciężkie walki i budowla mocno ucierpiała, podpalona przez wojska rosyjskie. W II Rzeczypospolitej mieściły się w zamku koszary, później gimnazjum, a w jednej z wież mały lokalny areszt. Stopniowo próbowano remontować zamek, ale nie udało się zrobić wiele przed wybuchem II wojny światowej. W czasie wojny Niemcy i Sowieci wykorzystywali budynki między innymi jako więzienia, biura i koszary. W sowieckiej Ukrainie część zamku stała się ruiną, a w drugiej części powstały prywatne mieszkania.
Obecnie zamek jest powoli restaurowany. W niektórych pomieszczeniach nadal znajdują się prywatne mieszkania i biura, funkcjonuje tu również muzeum – oddział Lwowskiej Galerii Sztuki. Jest szansa, że wspaniałej rezydencji króla Jana III Sobieskiego zostanie za czas jakiś przywrócona chociaż część dawnej świetności.
Strona internetowa (w języku ukraińskim): http://lvivgallery.org.ua/museums/muzey-zapovidnyk-zhovkivskyy-zamok
Białokrynica – miejscowość w obwodzie tarnopolskim, 8 kilometrów na północ od Krzemieńca. W drugiej połowie XVI wieku Zbarascy wybudowali nad rzeką Ikwą renesansowy zamek. Jedynymi godnymi wzmianki wydarzeniami, które miały w nim miejsce, były: wizyta królewicza Władysława Wazy w 1617 roku oraz krótki pobyt ukraińskiego hetmana Iwana Mazepy na początku XVIII wieku. W 1806 roku zamek spłonął i przez kilkadziesiąt lat pozostawał w stanie ruiny. W drugiej połowie XIX wieku nowy właściciel posiadłości na miejscu zamku wybudował nowy pałac w stylu neogotyku angielskiego. Gdy zbankrutował po powstaniu styczniowym, pałac i majątek przejął rosyjski hrabia Aleksander Woronin. Przekazał go w testamencie państwu pod warunkiem założenia w pałacu szkoły rolniczej. Od tamtej pory w budynku cały czas funkcjonuje szkoła. Obecnie – technikum leśne.
⤌ powrót do listy zamków w spisie treści
Brzeżany – Ukraina, obwód tarnopolski. Miasto nad Złotą Lipą, założone na początku XVI wieku przez hetmana i wojewodę ruskiego Mikołaja Sieniawskiego. Ruiny XVI‑wiecznego, renesansowego, pięciobocznego zamku Sieniawskich. W XIX wieku zamieniony na wojskowe magazyny. Zachowały się ruiny zamku i kaplicy zamkowej, w której znajdowało się niegdyś mauzoleum rodu Sieniawskich.
⤌ powrót do listy zamków w spisie treści
Czerwonogród – miejscowość leżąca około 100 kilometrów na zachód od Kamieńca Podolskiego i 110 kilometrów na południe od Tarnopola, na Ukrainie. Zamek zbudowany na stromym i malowniczym wzgórzu górującym nad doliną rzeki Dżuryn niedaleko jej ujścia do Dniestru.
Wzniesiony najprawdopodobniej na przełomie XVI i XVII wieku, miał cztery skrzydła z dziedzińcem w środku i czterema potężnymi okrągłymi narożnymi basztami. Otoczony był murem obronnym. Jak wiele podolskich zamków, został zniszczony podczas powstania Bohdana Chmielnickiego. W latach 1672–1699 należał do Turcji. Został mocno przebudowany w XIX i na początku XX wieku w stylu neogotyckim. W 1778 roku kupił go od rządu austriackiego Karol Poniński, syn osławionego zwolennika rozbiorów Polski, marszałka sejmu rozbiorowego Adama Ponińskiego, i rozebrał większą część zamku (pozostawił jedno skrzydło i dwie baszty), zamieniając obronny zamek w pałacową rezydencję. W miejsce murów obronnych powstał piękny park krajobrazowy. Kalikst, syn Karola, ponownie przebudował siedzibę, tym razem w stylu neogotyckim, dodając między przebudowanymi basztami imponujący portyk w stylu toskańskim. Pałac został poważnie uszkodzony w czasie I wojny światowej i ponownie odbudowany. Na początku 1945 roku zamek oraz pobliski kościół stały się punktem schronienia i obrony dla Polaków z Czerwonogrodu i okolic. W lutym tego samego roku miejscowość została zaatakowana i zniszczona przez oddziały Ukraińskiej Powstańczej Armii. Zginęło kilkudziesięciu Polaków, ponad tysiącu udało się uciec do okolicznych większych miast. Zamek i kościół zostały zniszczone. Do dzisiaj zachowały się ruiny zamku i obu baszt.
⤌ powrót do listy zamków w spisie treści
Czortków – miejscowość nad Seretem w obwodzie iwanofrankowskim, 100 kilometrów na wschód od Iwano‑Frankowska. Znajdują się tam ruiny XVII‑wiecznego zamku Potockich, który był wybudowany na planie nieregularnym z murami wzmocnionymi trzema basztami. W XVIII wieku został przebudowany na rezydencję, rozebrano wtedy jedną basztę. W XIX wieku pełnił między innymi funkcje gospodarcze, znajdował się w nim skład tytoniu. W czasach zaboru austriackiego mieścił się tu również areszt i przytułek dla dzieci. W czasach II Rzeczypospolitej urządzono w nim schronisko PTTK. Obecnie budynek nie jest używany. Poza mocno przebudowanym zamkiem i dwiema basztami zachowały się resztki wałów i murów obronnych.
⤌ powrót do listy zamków w spisie treści
Dryświaty – miasteczko na Białorusi w pobliżu granic z Litwą i Łotwą, niedaleko Bracławia. Na wyspie na jeziorze obok miasta zachowały się ruiny zamku z XV wieku, zbudowanego na miejscu starego grodu. Zamek, spalony w XVII wieku, nie został odbudowany. Miasto i ruiny należały kiedyś do Kleofasa Ogińskiego, który sprzedał majątek, a uzyskane pieniądze przekazał na potrzeby powstania kościuszkowskiego.
⤌ powrót do listy zamków w spisie treści
Dubno – Ukraina, Wołyń, obwód rówieński. Ruiny XVII‑wiecznej twierdzy bastionowej książąt Ostrogskich, wybudowanej przez Janusza Ostrogskiego i zmodernizowanej w XVIII wieku. Wewnątrz umocnień bastionowych znajduje się także barokowy pałac Lubomirskich. Pod koniec XIX wieku zamieniony na rosyjskie koszary. Dobrze zachowane umocnienia bastionowe.
⤌ powrót do listy zamków w spisie treści
Halicz – Ukraina. Zamek wyżynny, położony na wzgórzu nazywanym Górą Zamkową nad Dniestrem, około 25 kilometrów na północ od Stanisławowa (obecnie Iwano‑Frankowsk), od którego nazwę wzięło księstwo halicko‑włodzimierskie i austro‑węgierska prowincja nazywana Królestwem Galicji i Lodomerii (słowo Galicja pochodzi właśnie od Halicza). Miasto już w XI wieku było jednym z głównych miast Rusi Kijowskiej. W XII wieku stało się stolicą niezależnego księstwa halickiego. Drewniany zamek został rozebrany na rozkaz Batu Chana po najeździe mongolskim w 1241 roku. W połowie XIV wieku księstwo zajął król Kazimierz Wielki i z jego polecenia rozpoczęto budowę nowego zamku. W Królestwie Polskim Kazimierz Wielki wznosił zamki murowane, w Haliczu rozpoczął budowę drewnianego. Murowany zbudowano dopiero w latach trzydziestych XVII wieku. Miał kształt nieregularnego czworoboku, posiadał trzy bramy i pięć baszt. W jednej z nich przechowywano księgi ziemskie i inne dokumenty powiatu halickiego. W końcu XVIII wieku władze miasta rozebrały większość ruin zamku. Do dzisiaj zachowała się jedna czterokondygnacyjna baszta, zbudowana na planie kwadratu, oraz fragmenty murów obronnych.
⤌ powrót do listy zamków w spisie treści
Holszany – miejscowość na Białorusi, w rejonie Oszmiańskim obwodu Grodzieńskiego – ruiny dużego, trzypiętrowego zamku wybudowanego przez podkanclerzego Pawła Sapiehę na początku XVII wieku w stylu manieryzmu holenderskiego. Zamek powstał na planie czworoboku o bokach długości 88 metrów na 95 metrów, z potężnymi sześciobocznymi wieżami w narożnikach. Dwa skrzydła zostały zniszczone przez Rosjan już w połowie XVII wieku. Pod koniec XIX wieku zostały rozebrane, a budulec wykorzystano do postawienia karczmy. Do dzisiaj zachowały się resztki dwóch pozostałych skrzydeł, dwóch wież i zamkowej kaplicy, a także ślady otaczających zamek wałów i fos. W ostatnich latach rozpoczęto powolną odbudowę zabytku.
⤌ powrót do listy zamków w spisie treści
Klewań – miejscowość w obwodzie rówieńskim Ukrainy, około 20 kilometrów na północny zachód od Równego. Klewań był jedną z najstarszych siedzib rodu Radziwiłłów. Pierwszy, drewniany, zamek zbudowano w drugiej połowie XV wieku. Wzniesiono go na wzgórzu nad rzeką Stubła na zachód od centrum miejscowości. W 1565 roku ukończono budowę zamku murowanego. Zaprojektowany został on na planie zbliżonym do okręgu, dostosowanego do kształtu wzgórza. Posiadał dwie główne baszty ogniowe. Na początku XVII wieku główną funkcję obronną pełniła baszta zachodnia, w bastei wschodniej znajdowała się prochownia i arsenał. Oprócz muru otaczała go głęboka fosa, nad którą zbudowano most zwodzony. W 1632 roku zamek został przekazany zakonowi jezuitów. Po kasacie zakonu w końcu XVIII wieku urządzono w budynku pojezuickim gimnazjum, które zostało zamknięte po powstaniu listopadowym. Później znajdowało się w nim seminarium prawosławne i biura dóbr carskich. Zniszczony podczas I wojny światowej, został odbudowany. W II Rzeczypospolitej mieściły się w nim szkoła i zakład poprawczy. Obecnie jest trwałą ruiną.
⤌ powrót do listy zamków w spisie treści
Krewo – miasteczko na Białorusi, w rejonie smorgońskim obwodu grodzieńskiego. Niegdyś stolica księstwa, później siedziba starostwa. W końcu XIV wieku litewski książę Olgierd wybudował nad rzeczką Krewianką gotycki zamek typu nizinnego. Był to jeden z pierwszych murowanych zamków w państwie litewskim. W 1382 roku zmarł w nim książę Kiejstut, uwięziony przez Władysława Jagiełłę. Miejsce zawarcia pierwszej polsko‑litewskiej unii w 1385 roku. Wielokrotnie niszczony po rozbiorach stracił zupełnie znaczenie. Zachowały się resztki murów obronnych i fragmenty dwóch wież na planie kwadratu. Północna, większa, nazywana jest Wieżą Kiejstuta.
⤌ powrót do listy zamków w spisie treści
Miedniki Królewskie – Litwa, rejon wileński. Drewniany zamek powstał w tym miejscu w pierwszej połowie XIV wieku. Tradycja wiąże go z historycznym władcą Litwy, Mendogiem. W pierwszej połowie XV wieku Witold wybudował duży gotycki zamek murowany na planie prostokąta o wymiarach 128 metrów na 148 metrów. Zachowała się pięciokondygnacyjna wieża o wysokości 30 metrów. Był ulubioną siedzibą Kazimierza Jagiellończyka. Na początku XVI wieku był już w ruinie. Zniszczony przez Moskwę w 1514 roku, nie został odbudowany. W 1944 roku Sowieci przetrzymywali w nim rozbrojonych po zdobyciu Wilna żołnierzy Armii Krajowej. Na początku XXI wieku został zrekonstruowany. Od 2004 roku znajduje się w nim oddział trockiego muzeum historycznego.
⤌ powrót do listy zamków w spisie treści
Nowogródek – miasto na Białorusi, około 150 kilometrów na wschód od Grodna i tyle samo na zachód od Mińska. W miejscowości znajdują się ruiny książęcego gotyckiego zamku wyżynnego, wybudowanego przez księcia Witolda na początku XV wieku na miejscu wcześniejszego zamku i grodu z XII wieku. Budowla miała nieregularny kształt, mury wzmocnione były czterema wieżami narożnymi i usytuowaną na północy wieżą bramną. Główna wieża, zbudowana na planie kwadratu, była pięciokondygnacyjna i miała około 25 metrów wysokości. Zamek wzniesiony został z cegły na fundamentach z głazów narzutowych. Na dziedzińcu wznosiła się zamkowa cerkiew i przylegający do murów budynek mieszkalny. Na przełomie XV i XVI wieku wybudowano dwie kolejne wieże, w sumie zamek miał ich siedem. Wzgórze otoczone też było wałem ziemnym i fosą, mimo to obiekt ten nie miał dużych walorów obronnych. Wielokrotnie niszczony przez Tatarów, Rosjan i Szwedów. W połowie XVIII wieku spłonął i został opuszczony. Obecnie zachowały się resztki trzech wież i mały fragment wschodniej pierzei murów. Drewniany zamek w Nowogródku był w XIII wieku siedzibą litewskiego władcy Mendoga, jedynego króla Litwy, koronowanego w 1253 roku.
⤌ powrót do listy zamków w spisie treści
Ołyka – miasto na Wołyniu na Ukrainie, leżące około 50 kilometrów na wschód od Łucka. Przez ponad 400 lat siedziba rodu Radziwiłłów, linii na Ołyce i w Klecku. W połowie XVI wieku Mikołaj Czarny
wybudował późnorenesansowy zamek, przebudowany następnie w połowie XVII wieku, w stylu palazzo in fortezza. Pałac otoczony został umocnieniami bastionowymi szkoły nowowłoskiej. Stan obecny pochodzi z kolejnej przebudowy w połowie XVIII wieku w stylu późnobarokowym. Pałac pozostawał w rękach Radziwiłłów do września 1939 roku. Obecnie w pałacu znajduje się w szpital psychiatryczny.
⤌ powrót do listy zamków w spisie treści
Ostróg – miasto na Wołyniu na Ukrainie, około 50 kilometrów na południowy wschód od Równego. Od XVI wieku stolica olbrzymiego latyfundium, stworzonego przez księcia Konstantego Ostrogskiego. Zamek na wzgórzu obok miasta został wybudowany w połowie XIV wieku. Przebudowany został w połowie XVI wieku w stylu renesansowym. Stanowił część umocnień miasta. Został zniszczony w 1648 roku przez Kozaków Bohdana Chmielnickiego. Odbudowany popadł w ruinę w XVIII wieku. Obecnie w zachowanych fragmentach piwnic i oficyny zamkowej znajduje się muzeum. Zachowały się też dwie renesansowe baszty miejskie i XV‑wieczna cerkiew zamkowa, straszliwie zniszczona przebudową w XIX wieku.
⤌ powrót do listy zamków w spisie treści
Podhorce – Ukraina. Leżącą około 20 kilometrów od zamku w Olesku w ziemi lwowskiej rezydencję w Podhorcach zaprojektował w pierwszej połowie XVII wieku dla hetmana Stanisława Koniecpolskiego włoski architekt Andrea dell’Aqua w modnym od końca XVI wieku stylu palazzo in fortezza (co oznaczało pałac w fortecy
). Najczęściej były to wolnostojące rezydencje możnowładców, otoczone – albo wznoszonymi równocześnie, albo później, w ramach unowocześniania starej siedziby – umocnieniami typu bastejowego albo bastionowego. Czasem stanowiący centralny punkt takiego założenia zachowywał cechy obronne. Zamek w Podhorcach, chociaż otoczony groźnie wyglądającymi bastionami, nie był twierdzą, ale rezydencją. Po rozbudowie przez Rzewuskich w latach 1720–1729 przetrwał do naszych czasów jako jeden z najpiękniejszych architektonicznie pałaców Rzeczypospolitej. Mimo zniszczeń i zaniedbania, zamieniony po II wojnie światowej w szpital dla obłąkanych, nadal robi olbrzymie wrażenie. Jest uważany za najpiękniejszy pałac Ukrainy.
⤌ powrót do listy zamków w spisie treści
Rakowiec – miejscowość na Ukrainie, około 50 kilometrów na południowy wschód od Iwano‑Frankowska, niegdyś Stanisławowa w ziemi halickiej województwa ruskiego. Znajdziemy tam ruiny niewielkiego kamiennego zamku skarpowego, który był wzniesiony na stromym brzegu Dniestru w połowie XVIII wieku przez podczaszego halickiego Bieniewskiego. Obiekt spalony podczas konfederacji barskiej nie został odbudowany. Do dzisiaj zachowały się ruiny wysokiej na około 18 metrów sześciobocznej baszty i zarys murów obronnych.
⤌ powrót do listy zamków w spisie treści
Rekanciszki – Litwa, obecnie w granicach Wilna pozostałości zamku wyżynnego, którego początki sięgają XII wieku. Zbudowany na wzgórzu nad Wilejką. Do 1555 roku był własnością rodziny Holszańskich. Przebudowany w stylu renesansowym przez króla Zygmunta Augusta. Zniszczony przez Rosjan w 1655 roku nie został odbudowany. Po zamku pozostała Góra Zamkowa ze śladami fundamentów i mocno przebudowany dziedziniec podzamcza otoczonego murem.
⤌ powrót do listy zamków w spisie treści
Satanów – miejscowość w obwodzie chmielnickim na Ukrainie, około 70 kilometrów na południowy wschód od Tarnopola, nad Zbruczem. Drewniany zamek na wschodnim, stromym brzegu rzeki istniał już w XV wieku. Murowany wzniesiono w końcu XVI wieku. Postawiony był na planie nieregularnego pięciokąta z czterema pięciokątnymi i jedną czteroboczną wieżą, zajmował powierzchnię około 1,5 hektara. Do dzisiaj zachowały się dwie baszty, od strony rzeki znajduje się baszta wschodnia. Pod koniec XIX wieku na terenie zamku urządzono cukrownię i przepompownię wody dla zakładu. Od tej pory nad ruinami króluje wysoki ceglany komin. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę ruiny zamku pozostały po sowieckiej stronie rzeki. W 1924 roku miejscowe władze podjęły decyzję o rozbiórce, pomysłu jednak nie zrealizowano.
⤌ powrót do listy zamków w spisie treści
Sidorów – miejscowość na Podolu, w obwodzie tarnopolskim na Ukrainie, nad rzeką Zbrucz. Zamek na stromym wzgórzu otoczonym przez jary rzeczki Suchodół, dopływu Zbrucza, wzniósł w połowie XVII wieku wojewoda czernihowski i hetman Marcin Kalinowski. Zamek miał wymiary około 180 na 30 metrów. Podłużny kształt wymuszony został przez kształt wzgórza. Posiadał 8 baszt, a raczej bastei, z angułem w północno‑zachodnim krańcu założenia obronnego. Zamek miał się stać rezydencją rodu, ale w 1672 roku podzielił los większości podolskich zamków, czyli został zdobyty i zajęty przez Turków. Porzucony przez właścicieli w połowie XIX wieku stał się imponującą ruiną. W dość dobrym stanie zachowały się pozostałości angułu i zabudowań mieszkalnych w północno‑zachodniej części zamku.
⤌ powrót do listy zamków w spisie treści
Smolany – miejscowość w rejonie orszańskim obwodu witebskiego na Białorusi, około 90 kilometrów na południe od Witebska. Znajdują się tu pozostałości późnorenesansowego zamku nizinnego Sanguszków nad rzeczką Dziarnówką z pierwszej połowy XVII wieku. Trzykondygnacyjny budynek zbudowany został na planie prostokąta o wymiarach 100 metrów na 200 metrów, z czterema kwadratowymi basztami narożnymi i pięcioboczną wieżą bramną. Najprawdopodobniej otoczony był pierwotnie sztucznie spiętrzonymi wodami rzeki. Zamek nosił nazwę Biały Kowiel. Po raz pierwszy zniszczony został podczas wojny z Rosją w połowie XVII wieku. W 1708 roku pod Smolanami rosyjskie wojska Piotra I rozbiły oddziały szwedzkie i, wycofując się, wysadziły część zamku w powietrze. W połowie XIX wieku ruiny zostały sprzedane na cegłę i w większości rozebrane. Do dziś zachowały się tylko mające 20 metrów wysokości ruiny baszty oraz niewielkie resztki piwnic. W Smolanach pochowany został poeta i przyrodnik, współzałożyciel Towarzystwa Filomatów, Tomasz Zan.
⤌ powrót do listy zamków w spisie treści
Stare Sioło – miejscowość w rejonie lwowskim na Ukrainie, około 20 kilometrów na południowy wschód od Lwowa. Zachowały się tam imponujące ruiny nizinnego zamku, wybudowanego w połowie XVII wieku przez księcia Władysława Dominika Ostrogskiego nad rzeczką Dawidówka. Zbudowany z kamienia i cegły na planie pięciokąta zbliżonego do trójkąta równobocznego o boku długości około 160 metrów. Wzmocniony został sześcioma wieżami – pięcioma narożnymi i bramną. Od strony wschodniej chroniony był także dużym sztucznym stawem. Zachowały się pozostałości pięciu wież i mury obwodowe. Na początku XIX wieku ówcześni właściciele, Potoccy, założyli w zamku browar i gorzelnię.
⤌ powrót do listy zamków w spisie treści
Trembowla – Ukraina, obwód tarnopolski. Ruiny zamku królewskiego z XVII wieku, typu skarpowego. Zbudowany na stromej skarpie Gniezny, przy jej ujściu do Seretu, na miejscu wcześniejszych zamków Kazimierza Wielkiego i Władysława Jagiełły. Zbudowany na planie nieregularnego pięciokąta z potężną południową basztą. Wsławił się bohaterską obroną przed armią turecką we wrześniu 1675 roku. Bohaterką została żona dowódcy załogi twierdzy Anna Dorota Chrzanowska. W XIX wieku zamek popadł w ruinę, w której pozostaje do dzisiaj.
⤌ powrót do listy zamków w spisie treści
Wiśniowiec – miejscowość w obwodzie tarnopolskim na Ukrainie, 25 kilometrów na południe od Krzemieńca, nad rzeką Horyń. Od XV wieku siedziba książąt z rodu Koriatowiczów, którzy rozpoczęli budowę zamku w rozlewiskach Horynia. Od XVI wieku siedziba rodu Wiśniowieckich. W 1640 roku książę Jeremi Wiśniowiecki przebudował zamek na twierdzę w stylu bastionowym. Wczesnobarokowy zamek został otoczony czterema nieregularnymi bastionami. Książę ufundował również obronny klasztor Karmelitów, którego umocnienia weszły w skład systemu obronnego. Zamek został zajęty przez Turków w 1672 roku. W pierwszej połowie XVIII wieku na jego miejscu książę Michał Serwacy Wiśniowiecki wzniósł imponujący pałac. Rozbudowany w połowie XVIII wieku składał się z dwukondygnacyjnego gmachu głównego i dwóch bocznych, również dwupiętrowych oficyn. Budowla łączy cechy stylu późnobarokowego i klasycystycznego. Wejście główne zdobi trójkątny tympanon oparty na kolumnadzie w stylu klasycystycznym. Zamek otaczał duży park i ogród w stylu francuskim. Pałac został doszczętnie zniszczony w czasie wojny polsko‑bolszewickiej 1920 roku. Obecnie jest z zewnątrz odrestaurowany, nie zachował się jednak wystrój wnętrz ani otaczający rezydencję park. Nie ma też śladu po umocnieniach bastionowych.
⤌ powrót do listy zamków w spisie treści
Zameczek – Litwa, obecnie w granicach Wilna – zamek z XIV wieku, wzniesiony na górze nad Suderwianką. W początkach XVIII wieku zabudowania należały do wileńskich jezuitów i były już w ruinie. Obecnie na zalesionej Górze Zamkowej widać ślady fundamentów i resztki piwnic.
⤌ powrót do listy zamków w spisie treści
Zbaraż – prywatny zamek nizinny, zbudowany w rozlewiskach rzeki Gniezny, około 30 kilometrów na północny wschód od Tarnopola, siedziba wywodzącego się od Korybuta magnackiego rodu Zbaraskich. Nowy, murowany zamek, na planie kwadratu o bokach długości 88 metrów, został wzniesiony w latach trzydziestych XVII wieku przez Krzysztofa Zbaraskiego w stylu palazzo in fortezza. Sam pałac nie jest zbyt imponujący, otoczony jest jednak potężnymi bastionami. Miejsce stało się sławne dzięki bohaterskiej obronie zamku przez księcia Jeremiego Wiśniowieckiego przed wielokrotnie liczniejszą armią kozacko‑tatarską latem 1649 roku. Pod Zbarażem zginął sienkiewiczowski rycerz Longinus Podbipięta, jeden z bohaterów Ogniem i mieczem.
⤌ powrót do listy zamków w spisie treści
Złoczów – miasto w obwodzie lwowskim na Ukrainie, położone około 60 kilometrów na wschód od Lwowa. Siedziba rodu Sobieskich. Zamek w typie nizinnym, wzniesiony obok miasta, nad niewielką rzeczką na północ od wzgórz Woroniaków. Wybudowany w latach trzydziestych XVII wieku przez Jakuba Sobieskiego, ojca króla Jana III Sobieskiego. Zaprojektowany w stylu palazzo in fortezza. Rozpiętość fortów wynosi około 200 metrów. Umiejscowiona w północnej pierzei wałów brama wzmocniona została rawelinem. Od strony zachodniej, na dziedzińcu o wymiarach 110 metrów na 110 metrów, wznosi się wybudowany na planie prostokąta w stylu wczesnobarokowym pałac Sobieskich. Budynek jest trzykondygnacyjny, z najwyższym piętrem schowanym w wysokim dachu. Na dziedzińcu znajduje się też wzniesiony pod koniec XVII wieku dla królowej Marysieńki, rozbudowany w XVIII wieku Pawilon Chiński. Od 1876 do 1926 roku pałac pełnił funkcję więzienia. W czasie II wojny światowej mieściło się w nim więzienie NKWD i niemieckie gestapo. Być może dlatego w dobrym stanie zachowały się otaczające twierdzę wały. Obecnie w odrestaurowanym zamku mieści się oddział muzeum Narodowej Lwowskiej Galerii Sztuki.
⤌ powrót do listy zamków w spisie treści
Anguł – element obronny, rodzaj bastei budowanej w narożniku zamku na planie trójkąta lub wieloboku z kątem ostrym. Stosowany od XVI do XVIII wieku.
Arsenał (inaczej cekhauz) – pomieszczenie, budynek lub zespół budynków przeznaczony do przechowywania, a czasem także do konserwacji czy naprawy broni i wyposażenia wojskowego. Nazywane także zbrojownią.
Barbakan – budowla obronna stawiana przed bramami otoczonych murami miast średniowiecznych, w celu wzmocnienia obronności najsłabszego elementu fortyfikacji miejskich.
Bark – bok dzieła obronnego, najczęściej bastionu.
Basteja – budowla fortyfikacyjna, zazwyczaj na planie półkola lub podkowy, wysunięta przed linię murów obronnych i z reguły tej samej wysokości. Połączona z wnętrzem fortyfikacji otwartą tzw. szyją. Podobnie jak baszty służyła do prowadzenia ognia bocznego (skrzydłowego) wzdłuż fosy. Posiadała stanowiska ogniowe dla artylerii i innej broni palnej.
Bastion (także beluarda) – ziemny lub murowany element fortyfikacji stałej o kształcie pięcioboku. Skierowany w stronę przedpola dwoma bokami czoła. Bok od strony murów nazywany był szyją, a pozostałe barkami. Przeznaczony do obrony przedpola oraz sąsiednich odcinków murów. Podstawowy element systemu bastionowego od XVI do XVIII wieku.
Baszta – kilkupiętrowy budynek w kształcie wieży, okrągły, wielokątny lub kwadratowy, wysunięty przed linię murów w celu prowadzenia obrony bocznej. Zwykle posiadała strzelnice na kilku kondygnacjach.
Bateria – element fortyfikacji lub samodzielne dzieło obronne, będące zespołem działobitni. Baterie dzieliły się na odkryte – z reguły w umocnieniach polowych – oraz zakryte, w których stanowiska dział przykryte były dachem lub sklepieniem.
Cytadela – samodzielne dzieło obronne, o wyłącznie militarnym przeznaczeniu, stanowiące z reguły centrum i ostatnią linię obrony twierdzy. Przystosowana do samodzielnej obrony posiadała własne koszary, magazyny żywności i broni.
Czambuł – ma kilka znaczeń: 1) raptowna, gwałtowna, krótka wyprawa wojenna Tatarów; 2) oddział zbrojny tatarski; 3) przen. gromada, kupa czereda.
powrót do treści, gdzie wystąpiło to pojęcie
Częstokół (lub palisada) – wysoka ściana z wkopanych w ziemię, z reguły ostro zakończonych, pali drewnianych. Podstawowy element stanowiska obronnego, stosowany od wczesnego średniowiecza do końca XVIII wieku. Jeden z podstawowych wyróżników fortalicji.
Czoło – część dzieła obronnego zwrócona w stronę przedpola twierdzy lub zamku.
Donjon (lub donżon) – popularna zwłaszcza w Europie Zachodniej forma wieży, budowana samotnie lub stanowiąca dominujący element zespołu budowli obronnych, łączącej funkcje mieszkalne i obronne. W średniowieczu reprezentacyjne mieszkanie właściciela i ostatni punkt oporu obrońców. Później tą nazwą określano niekiedy śródszaniec twierdzy bastionowej. Często mylony ze stołpem.
Droga wałowa – droga dla obrońców biegnąca szczytem wału, zwykle chroniona przed ostrzałem przedpiersiem.
Dwór obronny – nieduża budowla lub zespół budynków o charakterze rezydencji z elementami obronnymi takimi jak: narożne alkierze ze strzelnicami, wzmocnione okiennice ze strzelnicami, pogrubione mury, wzmocnione wrota. Określano tak też obiekt bez cech obronnych otoczony umocnieniami obronnymi – najczęściej drewniano‑ziemnymi: wałem, fosą i palisadą.
Działobitnia – specjalnie przygotowane stanowisko ogniowe dla działa. Dobrze wyposażona zawiera strzelnicę lub osłonę, podręczny skład kul lub pocisków, schron lub pomieszczenie dla obsługi. Może być otwarte lub zakryte. Kilka działobitni tworzy baterię.
Dzieło obronne (lub fortyfikacyjne) – każda budowla stworzona lub wykorzystywana w celach militarnych, dająca się wyodrębnić jako całość. Składa się z elementów obronnych połączonych ze sobą w określony system obronny.
Esplanada – niezabudowana przestrzeń przed linią obrony, inaczej przedpole, pole ostrzału. Obszar, na którym funkcjonowały przepisy specjalne dotyczące zabudowy lub zakaz wznoszenia trwałych budowli.
Fort – dzieło obronne, będące częścią nowożytnej twierdzy rozproszonej lub samodzielnym punktem oporu. Przystosowany do obrony okrężnej i wyposażony w stałą załogę. Budowano forty stałe i polowe. Od XIX wieku podstawowe dzieło obronne. Istniały forty artyleryjskie, pancerne i piechoty.
Fortalicja – ogólna nazwa nadawana dworom obronnym, strażnicom i niedużym twierdzom, najczęściej o konstrukcji drewniano‑ziemnej, wznoszonym zwłaszcza we wschodniej i południowo‑wschodniej Polsce w XVI–XVIII wieku.
Fosa – przeszkoda budowana z reguły przed linią obronną. Sztucznie wykonane zagłębienie w terenie. Może być mokra – wypełniona wodą – lub sucha. Składa się ze stoku, dna i przeciwstoku o przekroju trapezu, prostokąta lub trójkąta. Stosowana od czasów najdawniejszych do współczesności.
Grupa warowna (grupa forteczna) – od końca XIX wieku – zespół samodzielnych dzieł obronnych o różnym charakterze, najczęściej fortów, wybudowanych w pewnej odległości od siebie, ale powiązanych ze sobą komunikacyjnie i podporządkowanych jednemu dowództwu.
Hurdycja – w fortyfikacjach średniowiecznych biegnąca na szczycie murów drewniana galeria, posiadająca otwory w podłodze, przeznaczone do rażenia napastników znajdujących się u podnóża muru.
Kaponiera (lub kojec) – w systemie bastionowym niska zakryta budowla ze strzelnicami, przeznaczona do prowadzenia bocznego ostrzału fosy.
Kawaliera – element obronny stosowany w systemie bastionowym. Mała wieżyczka ze strzelnicami, umieszczana w narożniku bastionu lub na odcinku kurtyny między bastionami.
Kazamata – w fortyfikacjach nowożytnych każde przykryte stropem lub sklepieniem pomieszczenie znajdujące się poniżej poziomu terenu.
Kleszcze – element obronny w fortyfikacjach średniowiecznych i bastionowych utworzony z dwóch ramion połączonych pod kątem wklęsłym, patrząc od strony przedpola, podstawa krzyżowego (kleszczowego) systemu obrony, w którym dzięki takiemu ułożeniu dwóch fragmentów kurtyny pewne odcinki przedpola znajdują się pod podwójnie wzmocnionym ostrzałem.
Krenelaż (inaczej blanki) – charakterystyczne dla zamków średniowiecznych, ale używane w różnych epokach urządzenie obronne będące rodzajem przedpiersia, składające się z naprzemiennie umieszczonych zębów i wrębów pełniących funkcję strzelnicy i osłony. Od XVI wieku w południowo‑wschodniej Polsce rolę krenelażu pełniła często ozdobna attyka.
Kurtyna – długi i prosty odcinek wału, muru obronnego lub palisady pomiędzy dwoma wieżami, bastionami lub innymi elementami obronnymi.
Luneta (lub półksiężyc) – w systemie bastionowym rodzaj bastionu oddzielonego od głównego dzieła obronnego, najczęściej osłona wysuniętego w stronę atakujących narożnika bastionu. Później nazywano tak wysunięty fort o wydłużonym kształcie.
Machikuły – urządzenie obronne, rodzaj przedpiersia wysuniętego przed lico muru z otworami w podłodze, umożliwiające pilnowanie podnóża zamku. Rodzaj murowanych hurdycji.
Nadszaniec (lub kawaler, kawalier) – ziemna lub murowana budowla odkryta albo zamknięta, najczęściej działobitnia.
powrót do treści, gdzie wystąpiło to pojęcie
Parkan – ściana drewniana o specjalnej konstrukcji, w której belki ułożone są poziomo, zwykle ze strzelnicami.
Piatta forma – rodzaj bastionu stosowany w umocnieniach bastionowych typu starowłoskiego w drugiej połowie XVI wieku, charakteryzujący się niewielkimi wymiarami, spłaszczonym czołem, krótkimi barkami; umieszczany na dłuższych odcinkach kurtyny między dwoma bastionami.
Podwale – w fortyfikacjach nowożytnych teren między głównym stanowiskiem obronnym a fosą, umocniony przedpiersiem.
Pole martwe – część przedpola, która nie jest pokryta ostrzałem obrońców. W systemie bastejowym pola martwe tworzyły się u podnóża przedniej części okrągłej bastei.
Poterna – podziemne chodniki, łączące elementy obronne twierdzy. Umożliwiały skryte i bezpieczne przemieszczanie się obrońców między bastionami oraz między linią obrony a wnętrzem dzieła obronnego.
Półbastion – element fortyfikacji nowożytnej w–kształcie połowy bastionu: jednego boku czoła, jednego barku i–kurtyny z–drugiej strony. Półbastion stosowany był w–rozbudowanych twierdzach bastionowych jako element obrony skrzydłowej przedpola.
Prochownia – pomieszczenie lub specjalny budynek przeznaczony do przechowywania prochu i pocisków do broni palnej.
Przedpiersie – ogólna nazwa drewnianej, murowanej lub ziemnej osłony załogi dzieła obronnego przed bezpośrednim ostrzałem atakujących. Budowane z reguły na szczycie murów lub wałów obronnych i wyposażone w strzelnice.
Przedpole – przestrzeń na zewnątrz twierdzy lub innego dzieła obronnego, pozostająca w zasięgu czynnej obrony załogi.
Rawelin – element obronny w kształcie trójkąta lub półksiężyca, budowany w fosie przed kurtyną murów, otwarty od strony murów.
Redan – dzieło obronne na planie trójkąta, które pojawiło się w pierwszej połowie XVII wieku w fortyfikacjach bastionowych, a które wzmacniało obronę długich, prostych odcinków kurtyny, nazywane też dwuramiennikiem lub dwuczolnikiem. Najczęściej w postaci wałów ziemnych osłoniętych fosą.
powrót do treści, gdzie wystąpiło to pojęcie
Reduta – w p;fortyfikacjach nowożytnych rodzaj niedużego, samodzielnego lub wewnętrznego, często prowizorycznego dzieła obronnego, osłaniającego główne stanowisko obronne przed nagłym atakiem. Najczęściej w p;kształcie czworoboku lub trapezu i p;wyposażone w działobitnie.
Schron bojowy (ostróg, bunkier, blokhaus) – niewielkie dzieło obronne posiadające stanowiska strzeleckie.
Stanica – w znaczeniu fortyfikacyjnym mała strażnica zlokalizowana w dużej odległości od centrum, z reguły na pograniczu. Termin często używany w XVII–XX wieku w odniesieniu do posterunków wojskowych i dworów obronnych w południowo‑wschodniej Polsce.
Stołp (lub słup) – rodzaj wieży budowany w fortyfikacjach średniowiecznych. Najpotężniejsza w zespole zamkowym wieża, często pełniąca rolę strażnicy, ostatniego miejsca obrony i więzienia. Budowana wewnątrz obwodu murów lub włączana w linię obrony. W zamkach budowanych w Rzeczypospolitej często mylona z donjonem.
Strażnica – samodzielne dzieło obronne, którego główną funkcją jest pełnienie straży. Najczęściej były to wieże obserwacyjne lub inne punkty kontrolne. Często wyposażano je w urządzenia obronne i uzbrojoną załogę. Nazwą tą określano także samodzielne dzieła obronne w rodzaju małej twierdzy lub fortalicji strzegącej granic państwa.
Śródszaniec – wewnętrzna linia obrony w twierdzy lub innym samodzielnym dziele obronnym, zwykle w kształcie fortu lub pojedynczego budynku ze strzelnicami. Ostatnie stanowisko obrony twierdzy.
Twierdza bastejowa – samodzielne dzieło obronne umocnione według zasad obronnego systemu bastejowego, popularna od drugiej połowy XV wieku do pierwszej połowy XVI wieku.
Twierdza bastionowa – samodzielne dzieło obronne zbudowane według zasad obronnego systemu bastionowego, na wschodnich ziemiach Rzeczypospolitej budowane od pierwszej połowy XVI wieku do drugiej połowy XVIII wieku.
Wał – podstawowa forma przeszkody lub stanowiska obronnego dzięki wzniesieniu ponad przedpole. Budowany był z reguły z ziemi wzmocnionej drewnem. Szczytem wału biegła zazwyczaj droga wałowa.
Wał nieodziany – wał ziemny wznoszony w systemie bastionowym od pierwszej połowy XVII wieku według założeń szkoły staroholenderskiej. Zamiast murowanej skarpy osypywaniu ziemi zapobiegały tzw. odsadzaki lub wzmocnienie, czyli odzianie
nasypu wału darnią lub faszyną – splecionymi pękami wikliny lub innych drobnych gałęzi.
Wał odziany – wał ziemny wzmocniony murowaną skarpą, często również murowanym przedpiersiem. Stosowany we Włoszech od połowy XVI wieku w bastionowych systemach szkoły nowowłoskiej oraz nowoholenderskiej.
Warownia – każde umocnione miejsce, służące przede wszystkim celom militarnym.
Wieża – wznoszona od XI wieku wysoka budowla, najczęściej na planie kolistym lub wielobocznym. Mogła pełnić wiele funkcji, broniona była z reguły z górnego tarasu. W zamkach obronnych mogła stać samodzielnie wewnątrz obwodu murów, w linii murów lub być lekko wysunięta. Specyficznymi formami wieży był donjon i stołp.
Wieża mieszkalna – wolnostojąca lub zbudowana w zespole budynków obronna wieża, mająca też funkcję mieszkalną, często o reprezentacyjnym charakterze. Jeśli stanowiła główny budynek zamku, była nazywana donjonem. Z wolnostojącej wieży mieszkalnej wyodrębnił się jeden z typów dworów obronnych.
Zatoka – linia muru, wału lub palisady wygięta lub załamana do wewnątrz.